Nepalda hökumətin Feysbuk, “X” (Twitter) və Yutub da daxil olmaqla 26 sosial media platformasını bloklamaq qərarı ölkədə ciddi iğtişaşlara səbəb olub. Hadisələrin miqyası qısa zamanda böyüyüb, etirazların motivi dəyişib və proses nəzarətdən çıxıb. Etirazçılarla polis arasında şiddətli toqquşmalar yaşanıb. Nəticədə 22 nəfərin öldüyü, 500-dən çox insanın xəsarət aldığı bildirilir.
Etirazçılar parlament binasını yandırıb. Nepalın maliyyə naziri Bişnu Prasad Paudel etirazlar zamanı hücuma məruz qalıb. Sabiq baş nazirin həyat yoldaşı isə etirazçılar tərəfindən öldürülüb. Prezident Ram Çandra Paudel və Baş nazir Kxadha Prasad Şarma Oli iğtişaşlar fonunda istefa verib. Onlar ordu tərəfindən Katmandudan təxliyə edilib. Sheetal Niwas hökumət sarayı isə yanğın nəticəsində tamamilə məhv olub.
Nepalda baş verən iğtişaşlar, ilk baxışda lokal xarakterli və sırf daxili səbəblərlə izah oluna biləcək hadisə kimi görünə bilərdi. Amma etirazların motivi, hərəkətverici qüvvəsi və yayılma potensialı bu prosesi daha diqqətəlayiq edir. Yaranmış vəziyyət göstərir ki, söhbət təkcə sosial media məhdudiyyətindən getmir. Bu, uzun müddət yığılıb qalmış sosial, iqtisadi və siyasi narazılıqların üzə çıxmasıdır. Qadağa bu narazılıqları partlatmağa səbəb olan son damla oldu.
Aydın məsələdir ki, Nepal kimi avtoritar və ya yarıavtoritar ölkələrdə inqilablar bir anda baş vermir. Bu cür dərin və sürətli radikallaşma yalnız daxili səbəblərlə izah olunsa da, hadisələrin arxasında “pərdəarxası oyunçular”ın mövcudluğunu istisna deyil. Tarixə nəzər yetirdikdə oxşar ssenarilərlə Qərbin, xüsusilə ABŞ-ın müxtəlif ölkələrə müdaxilə etdiyini görmək mümkündür. “Rəngli inqilablar”, “yumşaq güc” siyasəti və informasiya texnologiyaları üzərindən yönləndirilən gənclər hərəkatları son 20 ildə Qərbin əsas siyasi alətlərindən birinə çevrilib. Ərəb Baharı, Gürcüstandakı Qızılgül İnqilabı, Ukraynada Maydan hərəkatı və digər analoji proseslərdə oxşar modellər müşahidə olunub.
Sosial media vasitəsilə təşkilatlanan gənclər, “azadlıq” və “ədalət” çağırışları ilə küçələrə çıxır, köhnə siyasi elita və quruluşlar tənqid edilir, nəticədə isə siyasi sistem dəyişir. Bu proseslərin əsas aparıcı qüvvəsi “Z nəsli”dir və onların seçilməsi təsadüfi deyil. Bu nəsil texnologiya ilə iç-içə böyüyüb, qlobal dünyagörüşünə malikdir, informasiyanı çox sürətlə istehlak edib paylaşa bilir. Onlar idealizmi, dəyişiklik arzusunu daşıyır və daha çevik təşkilatlana bilirlər. Bu səbəbdən də onların sosial və siyasi yönləndirilməsi, geosiyasi aktorlar üçün olduqca effektiv strategiyadır.
Nepal coğrafi baxımdan diqqətdən kənarda olsa da, əslində Çin və Hindistan kimi regional güclərin ortasında yerləşən həssas nöqtədir. Bu səbəbdən, ölkədəki istənilən narahatlıq regiondakı güc balansına təsir edə bilər. ABŞ və Qərb üçün bu bölgədə təsir imkanlarını genişləndirmək, xüsusilə Çinlə artan rəqabət kontekstində strateji məqsəd ola bilər.
Lakin hesab edirəm ki, Nepaldakı etirazlar sadəcə bir etiraz və ya inqilab deyil. Bu, daha böyük bir planın hissəsidir. Xüsusilə də verilən mesajlar, “Z nəsli”nin əsas qüvvə kimi səhnəyə çıxması, prosesin digər ölkələrə sıçrama ehtimalını artırır. Məsələn, sosial media məzmunu yaradıcısı Subhana Budhathokinin “Z nəsli dayanmayacaq. Bu etiraz təkcə sosial media ilə bağlı deyil. Onlar səsimizi susdurmaq istəyirlər və biz buna imkan verməyəcəyik” fikri çox ciddi mesajdır.
“Z nəsli dayanmayacaq” ifadəsi onların təkcə texnologiyanın içində doğulduğunu deyil, həm də onun vasitəsilə sosial və siyasi dəyişiklik yaratmaq gücünə sahib olduqlarını özündə ehtiva edir. Və bu, yalnız Nepal üçün deyil, bütün dünya üçün ciddi xəbərdarlıqdır.
Məncə, bu hadisə bir test idi. Cəmiyyətin yeni nəsli necə təşkilatlanır, necə qəzəblənir və nə qədər gedə bilər – bütün bu suallara cavab axtarıldı. Və nəticə bəllidir: doğru şərait və emosional impulsla bu nəsil köhnə strukturları silkələmək gücündədir.
“Z nəsli”nin sosial media ilə olan simbiozu, onların emosional və ideoloji yönləndirilməyə açıqlığı, real və köklü narazılıqları hətta sabit görünən sistemləri də sarsıda bilər. Üstəlik, bəzi ölkələrdə bu “şərait” artıq hazırdır. İqtisadi çətinliklər, siyasi gərginlik, güvənsizlik və sosial parçalanmanın olduğu ölkələr buna daha uyğundur. Nepalda yaşananlar məhz bu mənada domino effekti yarada bilər.
Söhbət artıq təkcə sosial media qadağasından getmir, bu nəsil ümumilikdə nəzarəti özünə təhdid kimi görür. “Z nəsli” nə sağa, nə sola, nə də klassik ideoloji sistemlərə tam mənada bağlanır. Özlərini təmsil olunmamış hiss edirlər, öz dilləri və dünyagörüşləri var. Bu isə mövcud rejimlə ziddiyyət yaradır. Bu tendensiyanın özünü göstərdiyi digər önəmli ölkələr isə Türkiyə və İrandır.
Türkiyə bu mənada olduqca həssas ölkədir. Cəmiyyətdə siyasi qütbləşmə, iqtisadi çətinliklər, gənclər arasında gələcəyə inamsızlıq və işsizlik var. Sosial medianın gücü bu vəziyyəti daha da gərginləşdirə bilər.
İranda isə vəziyyət daha dərin və yüklüdür. 2022-ci ildə Məhsa Əmini etirazları göstərdi ki, gənc nəsil, xüsusilə qadınlar və şəhərli gənclər artıq təkcə narazı deyil, həm də qorxmur. Baxmayaraq ki, ölkədə sosial mediaya çıxış sərt şəkildə məhdudlaşdırılıb, VPN-lər və fərdi şəbəkələrlə bu nəsil özünü ifadə etməyi bacarır. Dövlətin rəsmi ideologiyası artıq onların yaşadığı reallığa uyğun gəlmir. Bu ideoloji və sosial uçurum isə etirazlar üçün zəmin yaradır.
Türkiyə və İran fərqli siyasi sistemlərə sahib olsalar da, eyni zəminə malikdirlər. Nəzarətə əsaslanan strukturlar və bu strukturları qəbul etməyən, dəyişiklik arzusunda olan texnologiya yönümlü bir gənclik var. “Z nəsli” artıq yalnız dinləyici olmaq istəmir, yön verən və iştirak edən olmaq istəyir. Bir daha qeyd edirəm: Nepalda baş verənlər bu enerjinin “yoxlaması” idi. Qısası, heç bir ölkə bu təhlükədən sığortalanmayıb.
Politoloq Turan Rzayev
