Bakı. Trend:
2018-ci ilin yayında dünya hələ bilmirdi ki, ByteDance adlı birstartap sadəcə qısa videolar üçün proqram buraxmır, əsl mədəniyyətfenomeni yaradır. O fenomen ki, bu gün ticarət müharibəsi aparaniki supergücün başağrısına çevrilib. Hazırda 1,59 milyarddan artıqaktiv istifadəçisi olan TikTok təkcə gənclərin əyləncə məkanıdeyil, həm də geosiyasi alət, milli təhlükəsizlik məsələsi,texnoloji suverenliyin simvoludur. TikTok meydana çıxdığı gündənsadəcə diqqət toplamadı - o, informasiyanı necə istehlaketdiyimizi, trendlərin necə formalaşdığını və hökumətlərin özvətəndaşlarının məlumatına necə yanaşdığını kökündən dəyişdi. ABŞətrafında TikTok dramı qadağalardan və alqı-satqısövdələşmələrindən daha böyük hekayədir: bu, XXI əsrdətexnologiyaların nüfuz uğrunda döyüş meydanına çevrilməsininhekayəsidir.
Qlobal fenomen: rəqəmlər və təsir dairəsi
TikTok sadəcə məşhur deyil, o artıq milyardlarla insanıngündəlik həyatının tərkib hissəsinə çevrilib. Rəsmi statistikagöstərir ki, platformada 1,12 milyard aktiv istifadəçi var, onların170 milyondan çoxu isə ABŞ-da yaşayır. Müqayisə üçün: bu, ABŞəhalisinin yarısından çoxudur. İstifadəçilərin tətbiqdə keçirdiyivaxt isə heyrət doğurur - dünya üzrə orta hesabla gündə 95 dəqiqə,amerikalılar üçün isə 52 dəqiqə. Bu göstərici nə Facebook, nəInstagram, heç bir sosial şəbəkədə yoxdur.
Ancaq TikTok təkcə əyləncə deyil, həm də nəhəng iqtisadimühərrikdir. 2024-cü ildə TikTok-un ABŞ-dakı gəliri 10 milyarddolları ötüb, qlobal gəliri isə 20-26 milyard dollar arasındadəyərləndirilir. Platforma brendlər üçün əsl "axtarış pəncərəsinə"çevrilib: Z nəslinin 77 faizi yeni məhsulları TikTok-da kəşf edir,63 faizi isə xəbərləri oradan izləyir. Tədqiqatlar göstərir ki,TikTok istifadəçini hər hansı məhsul və ya xidməti sınamağainandırmaqda digər platformalardan 150 faiz daha effektlidir.
Yüksəlişdən şübhələrə: tarixi fon
TikTok-un qlobal versiyası 2016-cı ildə, Musical.ly layihəsininvarisi kimi işə düşdü. Onun yüksəlişi ildırım sürəti ilə oldu:2018-ci ildə aylıq aktiv istifadəçilərin sayı artıq 271 milyonaçatmışdı, 2021-ci ildə isə 1 milyard həddini keçdi. Ammapopulyarlıq artdıqca şübhələr də ortaya çıxdı. ABŞ və bir sıraölkələr TikTok-un ana şirkəti ByteDance vasitəsilə Çin hökuməti iləəlaqələrindən narahatlıqlarını dilə gətirdilər.
2020-ci ildə ABŞ-Çin münasibətləri gərginləşərkən Trampadministrasiyası ilk dəfə TikTok-u qadağan etməklə hədələdi. Əgərplatforma amerikalı şirkətə satılmasa, bağlanacaqdı. Tramp 90 günərzində ByteDance-i ABŞ aktivlərini satmağa məcbur edən iki fərmanimzaladı. Bu, misli görünməmiş addım idi və bir çoxları bunuticarət proteksionizmi, texnoloji soyuq müharibə kimiqiymətləndirdi.
Məhkəmə döyüşləri və siyasi gedişlər
Trampdan sonra gələn Bayden administrasiyası onun fərmanlarınıləğv etsə də, TikTok-a təzyiqləri dayandırmadı. 2022-ci ilinsonunda Bayden dövlət qurumlarında TikTok-un istifadəsiniyasaqlayan qanun imzaladı. Ardınca, 2024-cü ilin aprelində dahasərt qanun qəbul olundu: ByteDance 2025-ci ilin 19 yanvarına qədərTikTok-un ABŞ bölməsini satmalı idi, əks halda platforma tamamiləqadağan ediləcəkdi.
Şirkət və bir qrup istifadəçi bu qanunu məhkəməyə daşıdı, onunKonstitusiyanın Birinci düzəlişini - söz azadlığını pozduğunu iddiaetdi. Lakin ABŞ Ali Məhkəməsi 2025-ci ilin yanvarında qərarçıxardı: milli təhlükəsizlik daha üstün dəyərdir, xüsusən də söhbətxarici mənşəli şirkətdən gedirsə.
Qadağa 19 yanvar 2025-ci ildən qüvvəyə minməli idi. 18-dən 19-akeçən gecə amerikalı istifadəçilər ekranda belə mesaj gördülər:"Bağışlayın, TikTok hazırda əlçatan deyil". Proqram App Store vəGoogle Play-dən yoxa çıxdı. Amma bu qadağa bir gündən də az çəkdi.Çünki andiçmədən dərhal sonra vəzifəyə başlayan ABŞ prezidentiTramp fərman imzalayaraq qadağanın icrasını 75 gün təxirəsaldı.
Bu addım xüsusilə diqqət çəkirdi, çünki məhz Tramp ilkprezidentlik dönəmində TikTok-a qarşı müharibə açmışdı. Ammamövqeyi dəyişdi. The Washington Post-un yazdığına görə, TikTokTrampın 2024 seçki kampaniyasında mühüm rol oynayıb və bu da onunmünasibətini yumşaldıb. Tramp özü açıq dedi ki, platformanınişləməsi yaxşıdır - heç olmasa, onun inaqurasiyasını yayımlamağaimkan verdi.
Madriddə danışıqlar və çərçivə razılaşması
Hüquqi qeyri-müəyyənlik və siyasi təzyiqlərin fonunda ABŞ-la Çinarasında intensiv danışıqlar başladı. Kulminasiya nöqtəsi ABŞmaliyyə naziri Skott Bessentin açıqlaması oldu: Madriddə TikTok-unABŞ bölmələrinin mülkiyyət hüququnun ötürülməsi ilə bağlı çərçivərazılaşması əldə olunub. Bu razılaşma Tramp və Si Tszinpintərəfindən cümə günü yekunlaşdırılmalı idi. Bessentin sözlərinəgörə, Çin tərəfi TikTok-un ABŞ-da bağlanacağı təhlükəsi altındaticarət tariflərinin azaldılması tələbindən imtina etdikdən sonrasövdələşmənin yolu açılıb.
Pekin də çərçivə razılaşmasının mövcudluğunu təsdiqlədi, ammavurğuladı ki, heç bir sövdələşmə Çin şirkətlərinin maraqlarıbahasına olmayacaq. Çin tərəfdən baş danışıqlarçı Li Çenqanbildirdi ki, rəhbərlik sövdələşməni diqqətlə öyrənəcək. Bu isəgöstərir ki, razılaşma hələ yekun sənəd deyil, hər iki ölkənin alirəhbərliyi tərəfindən təsdiqlənməlidir.
Müzakirə olunan şərtlərə görə, TikTok Global adlı yeni şirkətABŞ-da qeydiyyatdan keçmiş müstəqil qurum olacaq və onun qərargahıda ABŞ-da yerləşəcək. İdarə heyətinin 5 üzvündən 4-ü amerikalıolacaq. Oracle 12,5 faiz, Walmart isə 7,5 faiz pay alacaq.ByteDance-in isə 80 faizi qalacaq. Amma ByteDance-in özünün 40faizi ABŞ fondlarının əlində olduğuna görə Ağ Ev texniki olaraqTikTok-un əsas hissəsinin amerikalılara məxsus olduğunu iddia edəbilər.
Razılaşmaya əsasən, ABŞ istifadəçilərinin məlumatları ABŞqanunvericiliyinə uyğun olaraq Oracle-un məlumat mərkəzlərindəsaxlanılacaq. Bu addımın məqsədi “xarici hökumətlərin amerikalıistifadəçilərə casusluq etməsi riskini” tam aradan qaldırmaqdır.Bundan əlavə, bir il ərzində TikTok Global IPO keçirməlidir və buprosesi Walmart təşkil edəcək.
Potensial alıcılar və maraqlar
TikTok-u almaq və ya ona sərmayə qoymaq istəyənlərin dairəsigenişdir. Onların arasında:
- Oracle və Walmart: artıq razılaşmada iştirak edir və yenişirkətdə pay alır.
- İlon Mask: potensial alıcı kimi müzakirə olunub.
- MrBeast (Cimmi Donaldson): 343 milyon izləyicisi olan məşhurYouTube blogeri TikTok-u almaqda maraqlı olduğunu bildirib. Onunadı milyarder Frenk Makortun 20 milyard dollarlıq təklifiçərçivəsində çəkilib.
- Frenk Makurt: Los Angeles Dodgers-in keçmiş sahibi. OnunProject Liberty təşəbbüsü internetin mərkəzləşdirilməmiş modelinimüdafiə edir. Makurt TikTok-a 20 milyard dollarlıq təklif verib vəbunu “milli təhlükəsizlik problemini həll etmək, internetidüzəltmək və istifadəçilərin hər şeyə nəzarət etdiyi üçüncü nəsilinterneti başlatmaq imkanı” kimi görür.
- Stiven Mnuçin: ABŞ-ın keçmiş maliyyə naziri, investorlarkonsorsiumu yaradıb.
Maraqlıdır ki, Çin əvvəlcə sosial şəbəkənin ABŞ-da qadağanolunmasını məcburi satışdan üstün sayırdı. Amma 170 milyonamerikalı istifadəçidən məhrum olmaq və milyardlarla dollar zərərədüşmək riski Pekini mövqeyini dəyişməyə vadar etdi.
Geosiyasi və iqtisadi nəticələr
TikTok ətrafında bu sövdələşmə adi korporativ satışdan qat-qatböyük məna daşıyır. Onun həm geosiyasi, həm də iqtisadi nəticələrivar.
Birincisi, bu addım ABŞ-la Çin arasında bir neçə ildir davamedən ticarət müharibəsinin dayandırılmasına doğru mühüm addım olabilər. ABŞ maliyyə naziri Skott Bessent açıq şəkildə bildirdi ki,TikTok razılaşması bu prosesi asanlaşdıra bilər.
İkincisi, bu hadisə ABŞ-da fəaliyyət göstərən digər Çinşirkətləri üçün presedent yaradır. Ekspertlərin sözlərinə görə,növbəti hədəf Tencent-in nəzarətində olan Riot Games və Epic Gameskimi oyun nəhəngləri ola bilər. ABŞ-ın Xarici İnvestisiyalarKomitəsi artıq onların təhlükəsizlik protokolları ilə bağlısorğular göndərib.
Üçüncüsü, sövdələşmə texnoloji suverenlik və məlumatlarıntəhlükəsizliyi ilə bağlı ciddi suallar doğurur. ABŞ tərəfi qorxurki, Çin hökuməti amerikalıların məlumatlarına giriş imkanı əldə edəvə ya platformadan təbliğat vasitəsi kimi istifadə edə bilər. Çinisə bunu proteksionizm və Çin texnologiyalarının qarşısını almaqcəhdi kimi görür.
Dördüncüsü, iqtisadi şərtlər presedentsizdir. Tramp israr edirdiki, satışdan ABŞ hökuməti “əhəmiyyətli məbləğ” əldə etməlidir.Hüquqşünaslar hesab edir ki, satışdan əldə olunan gəlirin müəyyənfaizinin dövlət büdcəsinə yönəldilməsi beynəlxalq praktikadatəhlükəli presedentdir və başqa dövlətlər üçün də mənfi nümunə olabilər.
Beynəlxalq paralellər və presedentlər
TikTok hadisəsi tək deyil. Bu, dövlətlərin milli təhlükəsizlikbəhanəsi ilə xarici texnologiya şirkətləri üzərində nəzarətigücləndirməsi tendensiyasının bir hissəsidir. Məsələn:
- Hindistan 2020-ci ildə TikTok-u müvəqqəti olaraq blokladı.
- Avropa İttifaqı məlumatların qorunmasına dair sərt qaydalar(GDPR) tətbiq edir ki, bu da amerikalı şirkətlərə də təsirgöstərir.
- Çin isə çoxdan Facebook və Google kimi platformaları qadağanedərək öz rəqəmsal ekosistemini qurub.
Əgər TikTok-un satışı məcburi hesab olunarsa, bu, ÜmumdünyaTicarət Təşkilatının (ÜTT) prinsiplərinə zidd ola bilər. Amma ABŞbildirir ki, milli təhlükəsizlik GATT-ın XXI maddəsinə əsasənistisna təşkil edir.
Tarixi paralellər də var. Məsələn, ABŞ-ın Huawei-yə qarşıembarqosu yadımıza düşür. Amma TikTok-un miqyası, mədəni və sosialfenomen kimi təsiri bu hadisəni tamamilə presedentsiz edir.
TikTok-un və qlobal internetin gələcəyi
TikTok-un gələcəyi hələ də qeyri-müəyyəndir. Hətta sövdələşməbaşa çatsa belə, bir sıra ciddi suallar qalır:
- Yeni struktur ABŞ-ın milli təhlükəsizlik tələblərinə cavabverəcəkmi?
- İstifadəçilər idarəetmədəki dəyişikliklərə və kontentsiyasətində mümkün korrektələrə necə reaksiya verəcək?
- Bu, internetin milli sərhədlərə görə parçalanması üçünpresedent olacaqmı?
Potensial alıcılardan biri olan Frenk Makurt isə bu vəziyyətdəfürsət görür. O, “internetin üçüncü nəsli”ni qurmaq istəyir - yəniistifadəçilərin daha çox nəzarətə sahib olduğu sistem. Onun ProjectLiberty təşəbbüsü blokçeyn bazasında mərkəzləşdirilməmiş şəbəkəinfrastrukturu hazırlayır. Əgər onun təklifi uğurlu olsa, bu təkcəTikTok-u deyil, bütün sosial media sənayesini dəyişə bilər.
Əks halda, əgər sövdələşmə alınmasa, TikTok ABŞ-da 17sentyabrdan sonra (son təxirəsalma müddəti) qadağan oluna bilər.Bu, 170 milyon amerikalı istifadəçiyə, platformada biznes qurankontent yaradıcılarına və qlobal rəqəmsal iqtisadiyyata ağır zərbəvura bilər.
Rəqəmsal ruh uğrunda savaş
TikTok ətrafında mübarizə sadəcə bir video tətbiqinin taleyideyil. Bu, qlobal internetin ruhu uğrunda döyüşdür. Bu savaş millitəhlükəsizliklə qloballaşma, söz azadlığı ilə məlumat üzərindənəzarət, Amerika ilə Çin texnoloji təsiri arasında toqquşmadır.
Bu döyüşün nəticəsi təkcə TikTok-un gələcəyini deyil, qarşıdakıonilliklərdə texnologiyaların necə fəaliyyət göstərəcəyini müəyyənedəcək. İnternet açıq və qlobal qalacaqmı, yoxsa milli seqmentlərəparçalanacaq? Təhlükəsizliklə innovasiyanın balansı necə qorunacaq?Və ən əsası - bizim rəqəmsal kimliyimizi formalaşdıran məlumatlarakim nəzarət edəcək?
Madriddə imzalanmış çərçivə razılaşması bu uzun və mürəkkəbprosesdə sadəcə bir addımdır. ABŞ-ın ticarət nümayəndəsi CeymisonQrir açıq şəkildə bildirdi ki, əldə olunan razılaşma hələ də ikiölkənin liderləri tərəfindən təsdiqlənməlidir. Çin tərəfdən LiÇenqan isə xəbərdarlıq etdi: Pekin öz prinsiplərindən vəşirkətlərinin maraqlarından heç vaxt imtina etməyəcək.
Bir həqiqət isə danılmazdır: vaxtilə sadə rəqs videoları üçünyaradılmış TikTok XXI əsrin geosiyasi gərginliyinin güclü vəgözlənilməz simvoluna çevrildi. Onun taleyi gələcək illərdərəqəmsal mənzərəni müəyyən edəcək.
