Olaylar.az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Bu qərar 28 avqustda Böyük Britaniya, Fransa və Almaniyanın (E3) başladığı 30 günlük prosedurun yekunu oldu. Avropalılar İranın 2015-ci il nüvə sazişinə əməl etmədiyini və MAQATE-yə tam girişi bağladığını əsas gətirdilər. Rusiya və Çin 6 aylıq möhlət istəyini 26 sentyabr səsverməsində keçirə bilmədi: 4 lehinə, 9 əleyhinə, 2 bitərəf. Nəticə: 28 sentyabrda sanksiyalar avtomatik işə düşdü.
"Snapback"in mexanizmi
Əsas məqam odur ki, bu prosesə veto tətbiq etmək mümkün deyil. 2231 saylı qətnamədə xüsusi əngəl mexanizmi yazılıb: əgər müəyyən müddətdə əks qərar çıxarılmasa, əvvəlki sanksiyalar avtomatik geri dönür. Elə bu da baş verdi. İndi isə İranla hər hansı nüvə, raket və silah sahəsində əməkdaşlıq BMT üzvləri üçün birbaşa qadağaya çevrilib.
Ssenarinin tarixi
2015-də Saziş imzalandı, əvvəlki sanksiyalar dayandırıldı, amma "snapback" ehtiyat olaraq saxlanıldı. 2018-də ABŞ sazişi tərk edib öz sanksiyalarını bərpa etdi. 2020-də Vaşinqton təkbaşına mexanizmi işə salmağa çalışdı, amma BMT rədd etdi: sazişdən çıxan ölkə bu prosedurdan yararlana bilməz. 2023-də raket və PUA məhdudiyyətləri başa çatdı, amma Aİ onları özündə saxladı. 2024 - 2025-də MAQATE 60 faiz zənginləşdirilmiş uranın artdığını qeydə aldı. İyun 2025-də ABŞ və İsrail İrana zərbələr endirdi, bundan sonra Tehran nəzarəti kəskin azaltdı. Sentyabrda Nyu-Yorkda keçirilən BMT Baş Assambleyası çərçivəsində E3 Tehrana MAQATE-yə girişi bərpa etsə və Vaşinqtonla dialoqa başlasa, 6 ay vaxt veriləcəyini təklif etdi, amma razılaşma alınmadı. Beləliklə, düymə avtomatik basıldı.
MAQATE-nin məxfi hesabatına görə, 13 iyunda İranın anbarında 440,9 kiloqram 60 faiz zənginləşdirilmiş uran var idi ki, bu da hərbi səviyyəyə yaxın həddir. Üstəlik, beynəlxalq nəzarətin azalması vəziyyəti daha da narahat edən amildir.
Nə qayıtdı?
İndi yenidən qüvvəyə minən sanksiyalar konkret olaraq bunlardır:
• Urana zənginləşdirmə və emal işlərinə, ağır su layihələrinə və sentrifuqalar üzrə araşdırmalara tam qadağa.
• İrana ağır silah sistemlərinin satışı, ballistik raketlərlə bağlı xidmətlərə embarqo.
• Onlarla şəxs və təşkilata səyahət yasaqları və aktivlərin dondurulması.
• İranın xaricdə uran hasilatı və nüvə texnologiyaları ilə məşğul olan şirkətlərdə pay almasına qadağa.
Vacib detal: 2022-ci ildə qəbul edilmiş 2664 saylı qətnamə humanitar əməliyyatları bu tip sanksiyalardan çıxarır. Yəni ərzaq, dərman və yardım daşımaları məhdudlaşdırılmır.
Reaksiyalar
Tehran Londondakı, Parisdəki və Berlindəki səfirlərini geri çağırdı, qərarı "qanunsuz" adlandırdı. Prezident Məsud Pəzeşkian isə açıq bildirdi: İran Nüvə Silahlarının Qadağan olunması müqaviləsindən çıxmağı düşünmür. ABŞ, E3 və Aİ isə diplomatiya yolunun qapalı olmadığını vurğuladılar. Rusiya və Çin bu mexanizmi qeyri-qanuni elan edib BMT Baş katibini xəbərdar etdilər. Amma hüquqi mexanizm işə düşdü, indi mübarizə artıq icra mərhələsinə keçib.
İqtisadi nəticələr
Enerji bazarı
Əsas zərbə neft ixracına dəyir. İndiyədək İran gündə 1,5 - 1,7 milyon barrel satırdı, 90 faizindən çoxunu Çin alırdı. Əksər hallarda "kölgə donanması" vasitəsilə - gəmilərin adını, bayrağını dəyişməklə və Malayziya sahillərində yüklərin ötürülməsi yolu ilə. Yanvar - avqust 2025-də Çin orta hesabla 1,43 milyon barrel idxal edib. İndi isə Çin limanları yoxlamaları sərtləşdirib. Ümumi "kölgə donanması" (İran, Rusiya, Venesuela) 1200 - 1600 tanker sayılır ki, bu da dünya parkının təxminən beşdə birinə bərabərdir.
Nəticə aydındır: sanksiyaların qayıdışı ixracı dərhal bağlamır. Amma risk kütləvi xarakter alır. İndi sığorta, limanlara buraxılış, yüklərin mənşəyinin yoxlanması BMT-nin məcburi öhdəliyinə çevrilib. Bu da həm daşınma qiymətlərinə, həm də Çin limanlarının davranışına dərhal təsir göstərir.
Maliyyə və inflyasiya
2025 payızına doğru rial "qara bazar"da yenə rekord həddə düşüb: martda 1,04 milyon rial 1 dollara bərabər idi, indi daha da aşağı. İllik inflyasiya 40 faizdən yuxarıdır. BVF-nin 2025 üçün proqnozu 0,3 - 0,6 faiz artım idi, amma indi sıfıra yaxınlaşır. Sanksiyaların qayıdışı ödəniş sistemini, logistikanı və valyutanı daha da sıxacaq.
Qanunların icrası: ABŞ-ın siqnalı və BMT-nin məcburi çərçivəsi
ABŞ hələ iyul ayında 2018-dən bəri ən böyük "dəqiq hədəfli" sanksiyalar paketini işə salmışdı. Neft ixracı və İranın maliyyə şəbəkələri ilə bağlı onlarca şirkət və şəxs qara siyahıya düşdü. Eyni vaxtda dəniz daşımaları üçün yenilənmiş təlimatlar, həmçinin gəlirlərin yuyulması sxemləri barədə xəbərdarlıqlar yayımlandı. İndi isə risk ikiqatdır: hər bir dövlət, şirkət və ya liman təkcə ABŞ və Aİ-nin ikinci dərəcəli sanksiyaları ilə deyil, həm də BMT-nin məcburi qaydalarını pozmaqla üz-üzədir.
Nüvə proqramı: iyun müharibəsi və sentyabr qərarının izi
İyun ayında İsrail və ABŞ-ın Fordo, Natanz və digər obyektlərə endirdiyi zərbələr MAQATE və peyk məlumatlarına görə, "çox ciddi" dağıntılar yaradıb. Amma kəşfiyyatın qiymətləndirməsi açıqdır: potensial tam məhv olmayıb, sadəcə aylarla geri atılıb. Əsas sual isə yüksək dərəcədə zənginləşdirilmiş uranın taleyi və zərər görmüş obyektlərin real statusudur. Çünki zərbələrdən sonra İran beynəlxalq inspektorlara giriş imkanlarını kəskin daraltdı. Elə buna görə də MAQATE və E3 "snapback"in təxirə salınmasını yalnız tam nəzarətin bərpası şərtilə mümkün görürdü.
13 iyun məlumatına görə, 60 faizlik zənginləşdirilmiş uranın ehtiyatı 440,9 kiloqram idi. Bu həcmin silah səviyyəsinə qaldırılması bir neçə nüvə başlığı üçün kifayətdir. Amma iyun müharibəsindən sonra təsdiqləmə mexanizmi faktiki bağlandı. Avropalıların məntiqi sadədir: nəzarət yoxdursa, alternativ də yoxdur - yeganə çıxış "snapback"dir.
BMT qaydaları biznes üçün nəyi ifadə edir
İş dünyası üçün "qadağalar siyahısı" əslində compliance yoxlama siyahısına çevrilib:
• İrana ağır silah, komponent və xidmət satmaq, ötürmək və ya bu işə vasitəçilik etmək olmaz.
• Zənginləşdirmə, emal, sentrifuqalar üzrə tədqiqat və ağır su layihələrində iştirak etmək qadağandır.
• İrana ballistik raket texnologiyası və avadanlığı vermək olmaz.
• Belə əməliyyatları maliyyələşdirmək, sığortalamaq və ya logistikasını təmin etmək qadağandır.
• Humanitar istisnalar qüvvədədir, amma bütün hallarda sənədləşmə və lazım gəldikdə 1737 Komitəsinə müraciət tələb olunur.
Bununla yanaşı, ABŞ və E3 öz milli və regional paketlərini də saxlayıb, hətta genişləndiriblər. Yəni indi ikiqat mexanizm işləyir: qlobal (BMT) və paralel olaraq milli-regional (ABŞ/Aİ/Böyük Britaniya).
Neft və qiymətlər: nə gözlənilir
Çinlə fiziki axın yəqin ki, davam edəcək. Çünki Pekin illərdir "tampon" mexanizmlər qurub və İran nefti endirimlər sayəsində müstəqil emalçılar üçün çox sərfəlidir. Amma logistika xərci artır, limanlarda yoxlamalar sərtləşir, sığorta haqları qalxır, köhnə tanker parkının bir hissəsi isə sıradan çıxacaq. Bu o deməkdir ki, Tehran eyni həcmdə satışı saxlayacaq, amma gəliri azalacaq. Böyük kəsintilər yalnız Çin limanlarının siyasi iradəsi ilə koordinasiyalı nəzarət tətbiq olunarsa mümkündür. Hazırda isə bazarda fırtına daha çox fraxtın bahalaşmasında və marşrutların uzanmasında özünü göstərir.
"Snapback"in hüquqi mexanikası: niyə bloklanmadı
2231 saylı qətnamədəki mexanizm 2015-ci ildə elə "sığorta" kimi qurulmuşdu: əgər tərəflərdən biri İranın öhdəlikləri pozduğunu bildirirsə, 30 günlük gerisayım başlayır. Bu müddətdə sanksiyaların bərpasını dayandırmaq üçün Təhlükəsizlik Şurası əks qərar çıxarmalı və o da heç bir vetoya düşməməlidir. Əgər bir ay ərzində razılıq alınmasa, əvvəlki sanksiyalar avtomatik qayıdır. Elə 2025 payızında da bu baş verdi: Avropa üçlüyü prosesi başladır, Rusiya və Çinin təklif etdiyi təxirə salma isə səsvermədə batdı. Beləliklə, 28 sentyabr gecəsi əvvəlki rejim tam həcmdə işə düşdü.
Bu nüans vacibdir: "snapback" elə qurulub ki, heç bir ölkənin vetosu ilə dayandırmaq mümkün deyil. Bu, əslində "səssiz razılıq" mexanizmidir: əks qərar yoxdur - qaydalar əvvəlki kimi qayıdır.
Rezinə kimi geri dönən qadağalar
1737-dən 1929-a qədərki bütün qətnamələrin əsas müddəaları yenidən qüvvəyə minir. Yəni uranın zənginləşdirilməsinə, emalına, ağır su və sentrifuqalara qadağa, ağır silahlarla bağlı embarqo, ballistik raket məhdudiyyətləri bərpa olunub. Yenidən vizaya yasaqlar, şirkətlərin və alimlərin aktivlərinin dondurulması tətbiq olunur. 1737 Komitəsi və monitorinq qrupu fəaliyyətini bərpa edib.
Amma bir yenilik var: 2022-də qəbul edilən 2664 saylı qətnamə "humanitar qoruyucu" gətirdi. Yəni ərzaq, dərman və yardım əməliyyatları sanksiyalardan kənardır. Məqsəd sanksiyaların sadə əhalini əzməməsidir.
Niyə məhz indi
Əsas səbəb İranın nüvə proqramının durumu oldu. İyunun ortasına qədər Tehran 440 kiloqramdan çox 60 faiz zənginləşdirilmiş uran toplayıb. Bu isə silah səviyyəsinə qaldırılsa, bir neçə başlıq üçün yetərlidir. İyun zərbələrindən sonra inspektorların girişinə qadağa qoyulması vəziyyəti "qara dəlik"ə çevirdi. Avropalı üçlük bunu riskin pik həddi kimi qiymətləndirərək proseduru təxirə salmağı mümkünsüz hesab etdi.
Bank sektoru və hesablaşmalar: əsas risklər hardadır
Maliyyə sistemi üçün indi söhbət təkcə ABŞ və Aİ-nin ikinci dərəcəli sanksiyalarından getmir. Artıq BMT Təhlükəsizlik Şurasının məcburi öhdəlikləri işə düşüb:
• Qadağan olunmuş kateqoriyalara aid malların tədarükünü kreditləşdirmək, sığortalamaq və ya faktoring əməliyyatları aparmaq birbaşa BMT qətnamələrinin pozuntusudur.
• Neftdən gələn vəsaitin dövriyyəsi üçün qurulmuş "kölgə bankçılığı" kanalları - qonşu ölkələrdəki mübadilə məntəqələrindən tutmuş saxta şirkətlərə qədər - indi daha sərt nəzarət altındadır.
• Dəniz daşımalarında bankların öhdəliyi artıb: marşrutlar, invoyslar, konosamentlər, gəmi naviqasiyasındakı "anomaliyalar" diqqətlə yoxlanmalıdır. Əvvəllər OFAC-ın tövsiyəsi sayılan prosedurlar indi BMT xətti ilə minimum compliance tələbinə çevrilib.
Dəniz logistikası və sığorta: ən güclü zərbə harada olacaq
Ən böyük təzyiq sığorta şirkətlərinə, təsnifat qurumlarına və liman administrasiyalarına yönələcək:
• "Boz reyslər" üçün P&I sığortası həm bahalaşır, həm də mürəkkəbləşir. Burada söhbət təkcə ABŞ və Aİ-nin ikincili sanksiyalarına düşmək riskindən deyil, həm də BMT öhdəliklərini pozmaqdan gedir.
• Çin limanları, xüsusilə Şandun vilayətində, "kölgə tankerləri" üçün filtrləri sərtləşdirib. Saxta sənədlərlə işləyən, yaşı çox olan gəmilər limana girməkdə çətinlik çəkir. Bu isə uzun illər işləyən boz sxemlərə zərbədir.
• İran və tərəfdaşlarının "kölgə donanması" minə yaxın tankerdən ibarətdir ki, bu da qlobal parkın əhəmiyyətli hissəsidir. Onun istifadəsinə qoyulan istənilən məhdudiyyət avtomatik olaraq fraxt dəyərini qaldırır, tonnaj əlçatanlığını azaldır.
Neft bazarı: axınlar və qiymətlər
Çinə fiziki tədarük çox güman ki, davam edəcək. Çünki müstəqil emalçılar ucuz xammal üçün İrandan imtina etməyə hazır deyillər. Amma Tehran üçün hesab-fakt dəyişir: sığorta, fraxt, limanda gözləmələr və "susqunluq premyaları" gəlirin getdikcə böyük hissəsini yeyir.
Qlobal bazar da öz reaksiyasını göstərir. Bir tərəfdən, İran hələ də gündəlik 1,5 - 1,7 milyon barel ixracı qoruyur, balans pozulmur. Digər tərəfdən, endirimlər genişlənir, logistika baryerləri artır. Nəticədə Tehran üçün diskont artıq sadəcə bazara çıxış haqqına çevrilib.
Daxili mənzərə: iqtisadiyyat və siyasət
İran iqtisadiyyatı uzanan stagflyasiya mərhələsinə girib. Qara bazarda rial artıq bir dollara milyon həddi keçib. İllik inflyasiya 40 faizdən yuxarıdır. 2025 üçün proqnozlar sıfır ətrafında dolaşır: 0,3 faizlik artımdan mənfi rəqəmlərə qədər.
Siyasi elita isə parçalanıb: bir qrup sərt kursu, tam müstəqil xətti müdafiə edir, digər qrup isə taktiki yumşalma tələb edir. Küçədə gərginlik artır: bahalaşma, gəlirlərin dəyərsizləşməsi, ümidsizlik. Hakimiyyət isə açıq bəyan edir ki, İran Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsindən çıxmağı düşünmür. "Uran qolu" onlar üçün zərbə aləti deyil, pazarlıq vasitəsidir.
Diplomatiya hələ bağlanmayıb
Qərb paytaxtları sərt rejimə baxmayaraq dialoq qapısını açıq qoyublar. Tehran MAQATE-yə giriş imkanı versə və yüksək zənginləşdirməni dondursa, məhdudiyyətlərin bir hissəsinin yumşaldılması müzakirə oluna bilər. "Snapback"in məntiqi də bundadır: sanksiyalar avtomatik qayıdır, amma eyni qaydada yeni qərarla ləğv də oluna bilər.
İcra praktikası: kim meydandadır
Əsas oyunçular artıq bəllidir:
• 1737 Komitəsi və Ekspertlər Paneli - monitorinq aparacaq, siyahılar dərc edəcək, İranın qurduğu yan keçmə sxemlərini ifşa edəcək.
• ABŞ, Aİ və Böyük Britaniya - öz sanksiya paketlərini BMT rejimi ilə sinxronlaşdıracaq, "qara siyahıları" mütəmadi yeniləyəcək.
• Çin - real "hakim". Onun liman və sığorta siyasəti müəyyən edəcək ki, sanksiyalar İran ixracını nə dərəcədə ağır zərbə altında saxlayacaq.
"Görünməyən" nəticələr
Söhbət təkcə xarici ticarətin çərçivələrinin dəyişməsindən getmir. Banklar kredit müqavilələrinə yeni "sanksiya şərtləri" əlavə edir, sığorta şirkətləri polis şərtlərini sərtləşdirir. Hətta maliyyə ilə bağlı olmayan hesabatlarda belə İranla işləmək ayrıca risk kimi göstərilir. Bu reallığı görməzdən gəlmək artıq daha baha başa gələcək, nəinki ona uyğunlaşmaq.
Yaxın bir il üçün ssenarilər
Taktiki yumşalma
İran inspektorlara giriş imkanı yaradır, zənginləşdirməni dondurur və qismən nəfəs alır. Ehtimal: orta.
Uzanan logistik savaş
Tədarüklər davam edir, amma endirimlər böyüyür, gəlirlər azalır, iqtisadiyyat sürünür, inflyasiya yüksək qalır. Ehtimal: yüksək.
"Böyük sövdələşmə"
Tehran dərin verifikasiya ilə razılaşır, Təhlükəsizlik Şurası bəzi sanksiyaları götürür. Ehtimal: aşağı, amma sıfır deyil.
Nəticə
"Snapback" bizi 2010-cu illərə qaytarmır, bu artıq yeni mərhələdir - hüquqla logistikanın kəsişdiyi nöqtə. Bu mexanizm çəkic deyil, presdir: bankları, gəmiləri, limanları, alıcıları sıxır və nəticədə İranın daxili iqtisadiyyatını əzir. Tehranın yan keçmə üsulları illərlə sınaqdan çıxıb, amma indi qlobal nəzarət sistemi də qat-qat peşəkarlaşıb. Diplomatiya pəncərəsi açıqdır, amma ondan imtinanın qiyməti hər ay artır.
