2025-ci ildə Azərbaycanda nadir və uğurlu amillərin birləşməsiformalaşır: ani köçürmələr və QR ödənişləri əsasında işləyən yetkinödəniş relsləri, mərkəzləşdirilmiş açıq bankçılıq arxitekturası,kütləvi rəqəmsal şəxsiyyət vəsiqələri, həmçinin data-mərkəzlərə vəbeynəlxalq bağlantıya davamlı investisiyalar. Mərkəzi Bank 24/7/365rejimində çalışan milli Ani Ödənişlər Sistemini (IPS) və "AniPay"ön platformasını istifadəyə verib. Burada bir pəncərə üzərindənhesabdan-hesaba köçürmələr, büdcə ödənişləri və QR ödənişlərihəyata keçirilir. IPS artıq ucuz və ani ödənişlərin əsas bazasınaçevrilərək geniş “B2C/G2C” ssenarilərini təmin edir.
2024–2025-ci illərdə Mərkəzi Bank açıq bankçılıq üzrə tələbləritəsdiqləyib və bütün banklar üçün mərkəzləşdirilmiş APIplatformasının yaradılmasını strategiyaya daxil edib. Bu,inteqrasiya xərclərini kəskin azaldır, vahid xidmət kataloqununformalaşmasını sürətləndirir və nəzarəti sadələşdirir.
Rəqəmsal dövlət yalnız bəyanatlarla deyil, real addımlarlairəliləyir. Kütləvi e-identifikasiya "Asan İmza" mobil imzası vəvahid "digital.login" girişi üzərində qurulub. 2025-ci ilinortalarınadək 1,5 milyondan çox istifadəçi "MyGov" supertətbiqindənfəal yararlanıb, "digital.login" hesablarının sayı isə 4 milyonuötüb. Bu, maliyyə KYC prosesləri və məsafədən "onbording" üçünartıq tam əsasdır.
“Dəmir” tərəfdə də Azərbaycan özünü inamla göstərir. Avropaİnvestisiya Bankı "AzInTelecom"un iki yeni data-mərkəzinintikintisini maliyyələşdirib, özəl sektor isə kommersiyainfrastrukturunu genişləndirir. Bu, dövlətin "G-Cloud"u vəkommersiya buludları üçün əlavə tutum və dayanıqlıq deməkdir.
Nəhayət, ölkə beynəlxalq bağlantını yenidən quraraq “rəqəmsalOrta dəhliz”in tranzit qovşağına çevrilmək niyyətindədir. "DigitalSilk Way" layihəsinin tərkib hissəsi olan Transxəzər fiberoptikkabeli artıq döşənməyə hazırlaşır və 2026-cı ilin sonuna qədəristifadəyə verilməlidir. Planlaşdırılan tutum yüzlərləterabit/saniyədir. Bu isə beynəlxalq trafikin etibarlılığı və mayadəyərində keyfiyyətcə sıçrayış deməkdir.
İnfrastrukturun inkişafı ilə paralel tələbat da artıb. 2025-ciilin yazına ölkədə nağdsız əməliyyatlar üstünlük təşkil edib:daxili ödənişlərin həcminin təqribən 67%-i, sayının isə 91%-inağdsız şəkildə aparılıb. Kartlarla aylıq dövriyyə 10 milyardmanata yaxınlaşıb.
Yüksək rəqəmsal nüfuzetmə rəqəmlərlə də təsdiqlənir: 2025-ci ilə9,2 milyon nəfər, yəni əhalinin demək olar 90%-i internetdənistifadə edir. Sosial platformalar böyüklərin üçdə ikisini əhatəedir. Bu isə fintech məhsulları üçün həm müştəri cəlbetmənin aşağıdəyəri, həm də mikrokreditləşmə, ödəniş xidmətləri və şəxsi maliyyəidarəetmə tətbiqləri üçün geniş bazar deməkdir.
Mərkəzi Bankın rəqəmsal manatla bağlı mövqeyi isə praqmatikdir.2024-cü ilin sonunda tənzimləyici qurum hələlik milli rəqəmsalvalyutanın buraxılışını planlaşdırmadığını açıqladı. Səbəb sadədir:imitasiya naminə buraxılışın mənası yoxdur. Lakin məsələqapadılmayıb.
Qazaxıstan təcrübəsi göstərdi ki, unikallıq təqdim etməyənrəqəmsal valyuta adi kartdan fərqlənmir. Rəqəmsal manatın mənasıyalnız o halda olacaq ki, kart və ani ödənişlərdə mövcud olmayanimkanlar təqdim etsin: rabitəsiz şəraitdə offline əməliyyatlar,ödənişlərin proqramlaşdırılması, tibbi və ya təhsil sahəsindəünvanlı vauçerlər, habelə xərclərin məqsədli istifadəsini izləyənmexanizmlər.
Digər vacib amil - muxtariyyətdir. Stabilləşdirilmiş rəqəmsalvalyutalardan fərqli olaraq, Mərkəzi Bankın rəqəmsal valyutasırabitə kəsildikdə də işləməlidir. Avropa İttifaqının rəqəmsal avrolayihəsi də bu istiqamətdə irəliləyir, offline modullar və etibarlımühitlər yaradır. Azərbaycan rəqəmsal manat ideyasına qayıdarsa,offline-funksionallıq onun əsas nüvəsi olmalıdır.
Azərbaycanda açıq bankçılıq nümunəvi modelə çevrilə bilər.Mərkəzləşdirilmiş magistral vahid xidmət kataloqu, provayderlərinsertifikatlaşdırılmasını və SLA arbitrajını təmin edəcək.Fintech-lə bankların inteqrasiyası aylarla deyil, həftələrləölçülməlidir.
IPS artıq Hindistanın UPI sisteminin milli analoqu kimi işləyir.Növbəti mərhələ - hər yerdə QR-ekvayrinq, dinamik QR kodları,rekurrent ödənişlər və dövlət xidmətlərinin inteqrasiyasıdır. Bu,kiçik biznes üçün maya dəyərini azaldacaq, kommunal və bələdiyyəödənişlərinin yığılmasını artıracaq.
Nəzarət də yeni mərhələyə keçməlidir. 2025-ci ildə Mərkəzi BankSupTech nəzarətini tətbiq etməyə başlayıb. Bu, avtomatik skorinqmodellərinin yoxlanmasını, şikayətlərin real vaxtda izlənməsini vəmikrokredit risklərinin idarəsini nəzərdə tutur.
Yaşıl maliyyəni də unutmaq olmaz. Artıq Azərbaycan banklarıiqlim riskləri və ESG göstəricilərini hesablamağı öyrənirlər.Fintech üçün bu, “yaşıl” məhsullar yaratmaq perspektivi deməkdir:ekoloji davranışa görə keşbek, enerji səmərəliliyininmaliyyələşdirilməsi, xüsusi kredit məhsulları.
Süni intellekt kapitalseyrli sahəyə çevrilib. Beynəlxalqagentliklərin məlumatına görə, onilliyin ortalarınadata-mərkəzlərin enerji istehlakı ildə yüzlərlə teravatt-saata çatabilər. Azərbaycan üçün bu, artıq enerji bazasının yaradılmasını vəbərpaolunan enerji investisiyalarının cəlb edilməsini tələbedir.
Artıq layihələr reallaşır: 240 MVt gücündə Xızı-Abşeron küləkparkı, günəş stansiyaları və Masdar şirkətinin 2030-cu ilədəkonlarla giqavatt gücündə proqramı. Bu, yalnız enerji mənbəyi deyil,həm də süni intellekt klasterlərini və hiperskalerləri cəlb etməküçün arqumentdir: data-mərkəzlər ucuz “yaşıl” elektrik əldə edəbiləcəklər.
Asiyanı Avropa ilə birləşdirən Transxəzər kabeli isə energetikinfrastrukturu rəqəmsal bağlantı ilə tamamlayacaq. Maliyyəxidmətləri üçün bir neçə millisekundluq gecikmə belə rəqabətüstünlüyünə çevrilə bilər.
Orta Dəhliz rəqəmsal ölçü qazanır. Xəzərdən Avropaya gedənelektrik və məlumat axınları Bakının aqreqasiya nöqtəsinəçevrilməsi üçün güclü arqument yaradır.
Avropa İttifaqı kriptoaktivlər və ödənişlər üçün yeni normativçərçivələr işə salır. Azərbaycan isə nəzarət rejimlərini elətənzimləməlidir ki, beynəlxalq fintech şirkətləri üçün burada ofisaçmaq sərfəli olsun.
Qazaxıstan təcrübəsi rəqəmsal valyuta ilə eksperimentlərindəyərini göstərsə də, eyni zamanda xəbərdarlıq edir: əgər yeni pulforması unikal üstünlüklər təqdim etmirsə, istifadəçi adi pullafərqini görməyəcək.
Müasir müharibələr getdikcə daha çox texnoloji xarakter alır:pilotsuz uçuş aparatları, süni intellekt və kibertəhdidlər əsasdöyüş vasitələrinə çevrilir. Bu şəraitdə maliyyə infrastrukturuyalnız iqtisadi sınaqlara deyil, həm də birbaşa hərbi təzyiqlərəhazır olmalıdır. Söhbət sistemlərin sıradan çıxdığı fövqəladəhallardan gedir - rabitə kanalları və ya enerji təchizatı məhvedilə bilər. Bu səbəbdən, ödənişlərin offline rejimləri, ehtiyatdata-mərkəzlər və muxtar hesablaşma sistemləri vacibdir ki, kütləvihücumlar zamanı belə iqtisadiyyatın dayanıqlığı qorunsun. Məhz buperspektivlə rəqəmsal manat layihələndirilməlidir: o, xaricizərbələrdən qorunan və istənilən şəraitdə işlək qalacaq valyutaolmalıdır.
Azərbaycanın qarşısında yaxın iki ildə konkret və genişmiqyaslı“çək-list” dayanır ki, onun icrası ölkənin maliyyə sisteminingələcəyini müəyyənləşdirəcək. Mərkəzləşdirilmiş Open Banking sənayeyetkinliyinə çatdırılmalı, platforma eksperimentdən tammiqyaslıinfrastruktur səviyyəsinə yüksəlməlidir. Paralel şəkildəQR-ekvayrinqin sürətlə tətbiqi vacibdir, xüsusən də sadəliyin vəucuzluğun həlledici rol oynadığı kiçik biznes seqmentində. Növbətiaddım real vaxtda işləyən "SupTech" nəzarətinin tətbiqi olacaq. Bu,tənzimləyiciyə baş verənləri fakt üzrə deyil, elə həmin anda görməkimkanı verəcək. Xüsusi önəm daşıyan məsələ isə rəqəmsal manatınnüvəsini müəyyənləşdirməkdir: offline rejim və proqramlaşdırılabilən ödəniş imkanları. Bu xüsusiyyətlər onun rəqabət üstünlüyünəçevrilməlidir. Bundan əlavə, beynəlxalq ödəniş provayderləri üçünşəffaf rejim qurmaq, enerji sektorunu İİ klasterlərinin yükünəhazırlamaq və rəqəmsal iqtisadiyyatın strateji arteriyası olacaqTransxəzər kabelinin tikintisini başa çatdırmaq əsashədəflərdir.
Azərbaycanın rəqəmsal maliyyə gündəliyində ən böyükçağırışlardan biri xidmətlərin təkrarlanması riskidir. Bir çoxölkədə eyni funksiyanı müxtəlif platformalar icra edir və nəticədəbazar parçalanır, investisiyalar səmərəsiz xərclənir. Bu təhlükədənyayınmağın yeganə yolu rəqəmsal manatın dəqiq ixtisaslaşdırılmasıvə ona unikal rol verilməsidir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki,Çinin rəqəmsal yuanı və ya Avropa Birliyinin rəqəmsal avrolayihələri məhz bu prinsip üzərində qurulub. Əks halda, rəqəmsalvalyuta sadəcə mövcud ödəniş infrastrukturunun bahalı surətinəçevrilə bilər.
Eyni zamanda kibertəhdidlər qlobal miqyasda getdikcə artır.2023-cü ildə yalnız Avropada maliyyə sektoruna qarşıkiberhücumların sayı 45 faizdən çox artıb. Azərbaycan bazarı da butendensiyadan kənarda deyil. Buna görə də “ada rejimində” fəaliyyətgöstərə bilən, hücumdan təcrid olunaraq işləmə qabiliyyətinə malikehtiyat data-mərkəzlərin yaradılması həyati əhəmiyyət kəsb edir.Belə mərkəzlər hücum zamanı sistemi avtomatik şəkildə təmizserverlərə yönləndirə bilər və ödəniş axınını dayandırmadan davametdirmək imkanı yaradar.
Başqa bir təhlükə normativ parçalanmadır. Əgər banklar vəfintech şirkətləri müxtəlif standartlarla işləsə, vahid maliyyəməkanı dağılacaq. Bunun qarşısını yalnız mərkəzləşdirilmiş OpenBanking platforması ala bilər. Kadr çatışmazlığı da ciddi riskdir.Mövcud dinamika göstərir ki, Azərbaycanın illik tələbi ən azı 3–5min yüksək ixtisaslı IT və fintech mütəxəssisi təşkil edir, ammauniversitetlərdə hazırlıq imkanları bu templə uyğun gəlmir. Həllyolu universitet proqramlarının sənaye ilə sinxronlaşdırılması vəfintech, süni intellekt, kibertəhlükəsizlik üzrə sürətli kurslarıntətbiqidir.
Bütün bunlarla yanaşı, Azərbaycan yalnız problemləri həlletməklə kifayətlənməməli, həm də regionda yeni ton müəyyənetməlidir. Proqramlaşdırıla bilən sosial ödənişlər burada mühümyenilik ola bilər. Bu mexanizm vəsaitlərin istifadəsini əvvəlcədənşərtləndirməyə imkan verir. Məsələn, dövlət yardımını alan şəxs onuyalnız təhsil və ya səhiyyə xidmətlərinə xərcləyə bilər. Beləliklə,korrupsiya riskləri minimuma enir. QR-ekvayrinq də kartödənişlərinə nisbətən daha aşağı komissiya ilə işləyərək xüsusiləkiçik və orta sahibkarlar üçün çevik həll ola bilər. ƏgərAzərbaycan bu sahədə qabaqcıl addım atsa, ölkə digər bazarlaranümunə çevriləcək.
Orta Dəhliz boyunca kross-sərhəd ödənişlər Bakıya Şərq və Qərbarasında strateji körpü rolunu verə bilər. Türkiyə, Mərkəzi Asiyavə Çinlə real vaxt rejimində ödənişlər aparmaq Bakını regionalmaliyyə mərkəzinə çevirəcək. Digər tərəfdən, süni intellektyüklərini qarşılamaq üçün “yaşıl” data-mərkəzlərin qurulması həmbərpa olunan enerji ilə dayanıqlı inkişafı dəstəkləyəcək, həm dəAzərbaycanın rəqəmsal gücünü artıracaq. Bu model ölkəni yalnızregionda deyil, daha geniş miqyasda rəqəmsal iqtisadiyyatınliderlərindən birinə çevirə bilər.
Azərbaycanın rəqəmsal maliyyə hubu kimi rolu şüar deyil, dəqiqstrategiyanın nəticəsidir. Əsas elementlər artıq mövcuddur: aniödənişlər sistemi IPS, "Open Banking" mexanizmi, e-IDinfrastrukturu, güclü data-mərkəzlər və beynəlxalq bağlantılar.Növbəti addımlar da aydındır: QR-ekvayrinqin tam inteqrasiyası,proqramlaşdırıla bilən ödənişlərin tətbiqi, Xəzər üzərindənrəqəmsal dəhlizin qurulması, beynəlxalq oyunçular üçün aydınqaydaların müəyyənləşdirilməsi və nəzarətin gücləndirilməsi.
Əgər bu qərarlar yaxın iki-üç ildə həyata keçirilsə, Bakı təkcəregionun rəqəmsal bazarı kimi deyil, bütün Cənubi Qafqaz üçünödənişlərin, fintech-in və süni intellekt infrastrukturlarının əsascazibə mərkəzi kimi möhkəmlənəcək. Azərbaycanın iqtisadiyyatıdiversifikasiya olunacaq, ölkə isə qlobal rəqəmsal maliyyəxəritəsində aparıcı oyunçulardan biri kimi tanınacaq.
