Doğrudur, bu, ilk başda ekoloji və ya iqlim problemi kimi görünə bilər. Tarixə nəzər saldıqda Xəzərdə suyun səviyyəsinin müəyyən zamanlarda dəfələrlə aşağı düşdüyünü və ya tam tərsinə yüksəldiyini görürük. Lakin son illərdə müşahidə edilən tendensiya heç də ekoloji iqlim problemi deyil, birbaşa siyasi və geosiyasi maraqlar naminə atılan hiyləgər və uzaqgörən addımdır.
Heç şübhəsiz, bu prosesin pərdə arxasında duran ölkə Rusiyadır. Məsələ ondadır ki, Xəzər dənizini (gölünü) suyla təmin edən başlıca çaylar var: Volqa, Ural, Kür, Terek və Sulak. Rusiya bu çaylardan ən əsasları Volqa, Ural və Terek çaylarına nəzarət edir. Son illərdə isə Xəzərin şimal hissəsindəki su axınlarını, xüsusən də Volqa çayını tənzimləyən su anbarları və hidrotexniki qurğular vasitəsilə dənizin səviyyəsinə dolayısı ilə nəzarət edir. Bu qurğuların istismar rejimi son illərdə dəyişdirilib. Enerji hasilatında prioritetlərin artması suyun Xəzərə axınını azaldır. Başqa sözlə, su enerji resursuna çevrilib.
Digər tərəfdən, Volqanın suyunun yönləndirilməsi həm elektrik istehsalı, həm də Volqa-Don kanalının logistik əhəmiyyəti ilə bağlıdır. Bundan başqa, Rusiya üçün Xəzərin səviyyəsinin azalması yeni hərbi və enerji imkanları yaradır. Dənizin çəkilməsi ilə bəzi dayaz sahələrdə neft və qaz yataqlarına çıxış asanlaşır. Hətta bir sıra rus enerji şirkətləri üçün bu, texniki baxımdan sərfəli sayılır, çünki dərinlik azaldıqca dəniz yataqlarında hasilat xərcləri də aşağı düşür. Lakin belə bir hal Xəzərin təbii dövranını pozur. Moskva bunu çox yaxşı bilir.
Kreml bu prosesdən siyasi divident götürməyi hesablayır. Məlum olduğu kimi, son illərdə Rusiyanın Azərbaycanla münasibətləri heç də yaxşı deyil. Yaxın tarixdə münasibətlərin düzəlməsi də gözlənilmir. Bakının açıq-aydın şəkildə Moskvadan çəkinməməsi Rusiyada narahatlıq yaradır. Çünki bu, mərkəzi Asiya ölkələri üçün örnək ola bilər. Prinsipcə, Özbəkistan da Azərbaycanın tutduğu xətti izləyir. Qazaxıstan isə balansı hələlik qoruyur. Türkmənistan da qapalı rejimi ilə prosesə vecsiz görünsə də, diqqətlə izlədiyi məlumdur.
Rusiya regiondakı qonşuları, xüsusilə Qazaxıstan, Türkmənistan və Azərbaycan üçün yeni asılılıqlar yaradır. Belə ki, Xəzərin quruması hər şeydən öncə sadalanan ölkələrin liman infrastrukturuna zərbə vurur. Bu da Moskva üçün strateji üstünlük yaradır. Başqa sözlə, Keml bu yolla özünən iqtisadi asılılığı artırır, çünki Rusiyanın şimal limanları və dəmir yolu xətləri alternativ marşrut kimi önə çıxır.
Bu mənzərə fonunda Rusiya üçün Xəzərin təbii ekosisteminin qorunması prioritet deyil. Əksinə, Moskva dənizi enerji və nəqliyyat resurslarının geosiyasi aləti kimi görür. Bu səbəbdən də Xəzərin səviyyəsinin süni şəkildə aşağı salınması həm enerji siyasətinə, həm də regionda qüvvələr balansına xidmət edir.
Təəssüf ki, problemlər bununla bitmir. Son illərdə böyük ölçüdə həllini tapan Xəzərin hüquqi statusu problemi yenidən aktuallaşa bilər. Əgər suyun səviyyəsi azalar və müəyyən sahələr tamamilə quruyaraq quru torpağa çevrilərsə, bu, dövlətlərin sərhəd delimitasiyasına yeni problemlər gətirəcək. Məsələn, bir dövlətin sahilində dəniz suyunun çəkilməsi ilə əvvəl yalnız dəniz torpağı sayılan sahələr artıq quru torpaq kimi görünəcək. Bu torpaqların kimin suverenliyi altında olduğu, hansı dövlətin iqtisadi zonasına aid olduğu suverenlik və sərhəd məsələlərini mürəkkəbləşdirir.
Əlavə olaraq, Xəzərin dərinliyi və sahil xəttinin dəyişməsi enerji resurslarının istismarına, neft və qaz yataqlarının paylanmasına təsir edir. Bu da yalnız suyun səviyyəsi azaldığı üçün yaranan quru torpaqlarını hüquqi baxımdan tənzimləməyə ehtiyacı olan bir sahəyə çevirir. Dövlətlər arasında həm sərhəd mübahisələri, həm də iqtisadi hüquqların bölgüsü məsələsi daha mürəkkəb hala gəlir.
Qısaca desək, Xəzərin quruması tək ekologiya və nəqliyyat üçün deyil, həm də dövlətlərin suverenliyi və hüquqi statusu üçün ciddi təhdidlər yaradır.
Prezident İlham Əliyev BMT Baş Assambleyasının 80-ci sessiyasında çıxışı zamanı dənizin sürətlə kiçildiyini vurğulayıb və səbəbin təkcə iqlim dəyişikliyi olmadığını deyib. Qazaxıstan lideri Kasım-Jomart Tokayev də "ŞƏT Plus" sammitində eyni mövzuya toxunaraq dənizin ekoloji taleyi ilə bağlı çağırış edib.
Göründüyü kimi, uzun müddətdir anonsu verilən "su savaşları" gözləniləndən tez başlayır. Özü də regionumuz bu müharibənin mərkəz cəbhəsidir. Rusiya bu addımı ilə ilk daşı atmış oldu.
Politoloq Turan Rzayev
