Bakı. Trend:
Avropa İttifaqı uzun illər ərzində mümkün görünməyən bir addımatdı: Brüssel son on beş ilin şərq siyasətinin flaqman təşəbbüsüsayılan “Şərq tərəfdaşlığı” proqramının ləğvinə başladı. Onunyerini isə coğrafiyası və məntiqi xeyli geniş olan yeni formattutur. Dünən Lüksemburqda Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan,Qazaxıstan, Qırğızıstan, Tacikistan, Türkmənistan, Özbəkistan,Moldova, Türkiyə və Ukraynanın xarici işlər nazirləri Aİnümayəndələri ilə birlikdə bu yeni layihənin siyasi əsasını qoymaqüçün bir araya gəldilər.
Lüksemburqdakı sammitə diqqət əvvəlki “Şərq tərəfdaşlığı”görüşlərinin əksəriyyətindən qat-qat yüksək idi. Bu təəccüblüdeyil: söhbət mövcud proqramın kosmetik düzəlişindən deyil, Aİ-ninQara dəniz, Xəzər və Mərkəzi Asiya arasında yerləşən geniş məkanlaəməkdaşlığının tamamilə yeni arxitekturasının qurulmasındangedirdi. Müzakirələrin mərkəzində Orta (və ya Transxəzər) dəhlizi,gələcək enerji və rəqəmsal zəncirlər, logistika, qarşılıqlıbağlılıq və təhlükəsizlik dayanırdı. Başqa sözlə, Avropa İttifaqıəvvəlki şərq siyasətinin çərçivəsini aşır və Avrasiya iləqarşılıqlı əlaqə xəritəsini yenidən cızmağa çalışır.
Dəyişikliklərin miqyasını anlamaq üçün əvvəlcə “Şərqtərəfdaşlığı”nın (ŞT) nə olduğunu xatırlamaq lazımdır. 2009-cu ildəistifadəyə verilən bu təşəbbüs post-sovet məkanının altı ölkəsinin- Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan, Moldova, Ukrayna və Belarusun- Aİ ilə siyasi və iqtisadi yaxınlaşması üçün vasitə kimi nəzərdətutulmuşdu. ŞT-nin məntiqi normativ idi: islahatlar, qanununaliliyi, institutların inkişafı, demokratikləşmə. Bəzi ölkələr üçünbu, assosiasiya sazişinə və azad ticarət zonasına gedən yol deməkidi, digərləri üçünsə formal üzvlük vədi olmadan mərhələliyaxınlaşma.
Lakin 2020-ci illərin ortalarına doğru formatın öz potensialınıtükətdiyi aydın oldu. Çoxşaxəli komponenti demək olar ki, işləmir,iştirakçıların maraqları isə fərqli istiqamətlərdə inkişaf edirdi.Ukrayna və Moldova Aİ-yə üzvlük namizədi statusu aldılar, Gürcüstanbu istiqamətdə çalışır, Ermənistan Avropa ilə Rusiya arasındabalans saxlayır, Azərbaycan ikitərəfli çərçivələri üstün tutur,Belarus isə ümumiyyətlə oyundan çıxdı. Tərəfdaşlarınstrategiyalarındakı bu fərqlilik və beynəlxalq mühitin radikaldəyişməsi köhnə modeli qeyri-effektiv etdi.
Əsas səbəb isə 2022-ci ilin fevralından sonra Avrasiyageosiyasətində baş verən tektonik dəyişiklik idi. RusiyanınUkraynaya qarşı genişmiqyaslı müharibəsi əvvəlki təhlükəsizliksistemini dağıtdı, enerji xəritəsini yenidən çəkdi və köhnəlogistika marşrutlarını sual altına qoydu. Paralel olaraq ÇinMərkəzi Asiyada “Bir kəmər – bir yol” təşəbbüsünü genişləndirərəkiqtisadi mövcudluğunu gücləndirdi. Aİ üçün bu, siqnal idi: əgər o,şərq periferiyasında və Çinin “yaxın xaricində” təsirini itirməkistəmirsə, çevik və sürətli hərəkət etməlidir.
Paradigmanın dəyişməsi aydındır: Brüssel “normativ” yanaşmadanimtina edərək daha praqmatik və geoiqtisadi yanaşmaya keçir. İndiəsas açar sözlər “demokratikləşmə” və “islahatlar” deyil,“bağlılıq”, “nəqliyyat dəhlizləri”, “energetika”, “rəqəmsaltransformasiya” və “təchizat zəncirlərinin dayanıqlığı”dır. Buradastrateji hesab da var: Aİ region ölkələrinə Rusiya və Çin təsirinəalternativi siyasi şərtlər deyil, iqtisadi stimullar vasitəsilətəklif etmək niyyətindədir.
Bu strategiyanın mərkəzi elementi - 2021-ci ildə start verilənGlobal Gateway layihəsidir. Çin BRI təşəbbüsünə Avropa cavabı kiminəzərdə tutulan bu proqram çərçivəsində 2027-ci ilə qədər 300milyard avroya qədər vəsait səfərbər olunacaq. Bu vəsait “ağıllı,təmiz və təhlükəsiz” infrastruktur layihələrinin - nəqliyyat,enerji və rəqəmsal sahələrin - inkişafına yönəldiləcək. Yenitəşəbbüs çərçivəsində Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz üçün artıqtəxminən 12 milyard avro ayrılıb ki, bunun 3 milyardı nəqliyyatinfrastrukturu, 2,5 milyardı isə kritik xammal üçün nəzərdətutulub.
Aİ-nin Mərkəzi Asiya üzrə xüsusi nümayəndəsi Eduards Stiprayssbunu açıq şəkildə “Çin və Rusiya ilə simvolik rəqabət” adlandırıbvə “hamı üçün yer var, lakin Aİ-nin üstünlüyü investisiyalarınkeyfiyyətində və aydın şərtlərdədir” deyə vurğulayıb. Onun sözləriBrüsselin yeni fəlsəfəsini əks etdirir: Avropa nə siyasi, nə dəhərbi sahədə Pekin və Moskva ilə rəqabət aparmaq istəmir və edə dəbilməz, lakin region ölkələrinə daha şəffaf, proqnozlaşdırıla bilənvə dayanıqlı iqtisadi alternativ təklif etməyə hazırdır.
Lüksemburq sammitinin və ümumən Aİ-nin yeni strategiyasınınmərkəzində Orta dəhliz - Çin və Avropanı Mərkəzi Asiya, Xəzərdənizi, Cənubi Qafqaz və Türkiyə üzərindən birləşdirən Transxəzərbeynəlxalq nəqliyyat marşrutu (TITR) dayanır. Son üç ildə onunəhəmiyyəti kəskin artıb: Ukrayna müharibəsindən sonra Rusiyaüzərindən keçən ənənəvi Şimal dəhlizi Avropa şirkətləri üçün siyasicəhətdən zərərli və logistika baxımından etibarsız oldu, İran vəPakistan üzərindən keçən cənub marşrutu isə sanksiyalar vəqeyri-sabitlik səbəbindən çətinləşdi. Orta dəhliz təkcə alternativəçevrilmədi, həm də Aİ və region ölkələrinə müstəqil nəqliyyatəlaqələri şəbəkəsi qurmağa imkan verən strateji aktiv oldu.
Marşrutun əsasını Çin, Qazaxıstan və digər Mərkəzi Asiyaölkələrinin dəmir yolları, Xəzərin şərq və qərb sahillərindəkilimanlar (xüsusilə Ələt Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı),Azərbaycan dəmir yolu sistemi, Qara dənizdəki gürcü limanları vəonları Avropa ilə birləşdirən Türkiyə dəmir yolu şəbəkəsi təşkiledir. Hazırda bu yol konteynerləri Çindən Avropaya 12–15 günərzində çatdıra bilir - bu, Süveyş kanalı vasitəsilə dəniz yolundaniki dəfə, Rusiya marşrutlarından isə təxminən üçdə bir qədərsürətlidir.
Hələlik Orta dəhlizin Avropa ilə Asiya arasındakı ümumiyükdaşımada payı böyük deyil - təxminən 5–6 faiz. Amma dinamikaheyrətamizdir: tranzit həcmi 2021-ci ildəki 350 min tondan 2024-cüildə 2,8 milyon tondan çoxa yüksəlib. TITR konsorsiumununproqnozuna görə, bu göstərici 2030-cu ilə qədər 10 milyon tonu aşabilər və Aİ-nin investisiyaları bu artımı sürətləndirərək marşrutinfrastrukturunu radikal şəkildə modernləşdirə bilər.
Bu mənzərədə Azərbaycanın əhəmiyyəti kəskin şəkildə artır. Coğrafimövqeyi ölkəni Orta dəhlizin əsas qovşağına çevirir. Ələt limanıXəzər dənizində ən böyük limandır və ildə 15 milyon tonadək yükqəbul edə bilir, bu göstərici gələcəkdə 25 milyon tona qədərartırıla bilər. Azərbaycanın dəmir yolu şəbəkəsi şərqdə Qazaxıstanvə Özbəkistanla, qərbdə isə Bakı–Tbilisi–Qars xətti vasitəsiləTürkiyə ilə birləşir. Ölkənin neft-qaz infrastrukturu (o cümlədənCənub Qaz Dəhlizi) nəqliyyat və enerji marşrutlarının sinerjisinitəmin edən əsas baza yaradır.
Bakı bu infrastrukturu ardıcıl şəkildə inkişaf etdirir.2018–2024-cü illər arasında dəmir yollarının, limanların vəlogistika mərkəzlərinin modernləşdirilməsinə 2,6 milyard dollardançox sərmayə qoyulub. 2024-cü ildə Azərbaycan hakimiyyətiBakı–Tbilisi–Qars xəttinin buraxıcılıq qabiliyyətini 2027-ci iləqədər iki dəfə artıraraq illik 5 milyon tona çatdırmaq planını elanetdi. Paralel olaraq Ələt limanının gücü genişləndirilir, gömrükprosedurları təkmilləşdirilir və yüklərin izlənməsi üçün rəqəmsalhəllər tətbiq olunur.
Bu səylər nəticəsini verir. 2024-cü ildə Azərbaycanın tranzitgəlirləri 34 faiz artdı, Çin–Avropa istiqamətində ölkə ərazisindənkeçən yük axını isə 2021-ci illə müqayisədə demək olar ki, üç dəfəçoxaldı. Dünya Bankının hesablamalarına görə, əgər Orta dəhlizinbütün potensialı reallaşdırılsa, 2030-cu ilə qədər tranzit sektoruAzərbaycana ildə 1,2 milyard dollara qədər gəlir gətirə bilər.
Orta dəhliz ətrafında mübarizə təkcə iqtisadi deyil, həm dəstrateji xarakter daşıyır. Çin onu özünün “Bir kəmər – bir yol”təşəbbüsünün tərkib hissəsi kimi görür və Qazaxıstan, Özbəkistan vəAzərbaycandakı infrastruktur layihələrinə aktiv şəkildə sərmayəyatırır. 2013-cü ildən bəri bu istiqamətdə nəqliyyat və logistikalayihələrinə qoyulan Çin investisiyalarının həcmi 20 milyarddolları keçib. Qazaxıstan isə “Çoxistiqamətli tranzit”strategiyasını inkişaf etdirərək xammal və mallarının ixracmarşrutlarını diversifikasiya etməyə çalışır.
Rusiya isə Orta dəhlizi rəqabət təhdidi kimi qəbul edir. Moskvaənənəvi olaraq Transsibir və Şimal dəhlizi vasitəsilə Avrasiyanəqliyyat xətlərinə nəzarət edirdi, lakin 2022-ci ildən sonraonların cəlbediciliyi azalıb. Avropa Komissiyasının məlumatınagörə, Rusiya üzərindən Aİ-yə konteyner daşımalarının həcmi 2021-ciildəki 1,5 milyon TEU-dan 2024-cü ildə 400 min TEU-dan da aşağıdüşüb. Buna cavab olaraq, Rusiya İran və Hind okeanı vasitəsilə“Şimal–Cənub” alternativini irəli sürür, lakin bu marşrutinfrastruktur məhdudiyyətləri və sanksiya riskləri ilə üzləşir.
Aİ isə Orta dəhlizi özünün “dayanıqlı bağlılıq” strategiyasınadaxil etməyə çalışır. Avropa Komissiyası onu yalnız logistikamarşrutu kimi deyil, həm də Avropanın kritik xammal, enerjiresursları və texnologiyalar sahəsində Çindən və Rusiyadanasılılığını azaltmaq aləti kimi görür. Məhz buna görə də 2025-ciildə Aİ Qazaxıstan və Özbəkistanla kritik xammal materialları (CRM)sahəsində strateji tərəfdaşlıq sazişləri, Azərbaycanla isə GlobalGateway çərçivəsində nəqliyyat və enerji infrastrukturunungenişləndirilməsi haqqında Memorandum imzaladı.
Müsbət dinamika baxmayaraq, Orta dəhliz bir sıra ciddiproblemlərlə üzləşir. İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatının(OECD) məlumatına görə, 2024-cü ildə sorğuda iştirak edənşirkətlərin cəmi 45 faizi onu əsas marşrut kimi görür və əsasbaryerlər hələ də yüksək daşınma xərcləri, vahid rəqəmsalplatformanın olmaması, mürəkkəb gömrük prosedurları və tarifsiyasətində uyğunsuzluq olaraq qalır. Hazırda Orta dəhlizvasitəsilə konteyner daşınmasının dəyəri Rusiya marşrutu iləmüqayisədə 30–40 faiz yüksəkdir, bəzi hallarda isə sərhədlərinkeçilməsi iki dəfə çox vaxt aparır.
Bundan əlavə, infrastrukturda “dar boğazlar” qalır: Xəzərdəkilimanların məhdud buraxıcılıq qabiliyyəti, müasir vaqon vəterminalların çatışmazlığı, köhnəlmiş dəmir yolu xətlərimilyardlarla dollarlıq sərmayə tələb edir. Asiya İnkişaf Bankınınhesablamalarına görə, təkcə marşrutun əsas hissələrininmodernləşdirilməsi 2030-cu ilə qədər 7–8 milyard dollara başa gələbilər. Aİ bu xərclərin bir hissəsini maliyyələşdirməyə hazırdır,lakin əsas yük yenə də region ölkələrinin üzərinə düşəcək.
Daha bir çağırış isə siyasi koordinasiya ehtiyacıdır. Orta dəhlizondan çox dövlət sərhədini kəsir və onların hər birində özqaydaları, standartları və bürokratik prosedurları mövcuddur.Prosedurlar vahidləşdirilmədən və hökumətlərarası sazişlərimzalanmadan marşrutun potensialı məhdud qalacaq. Məhz buna görə dəLüksemburq sammitində yalnız investisiyalar deyil, həm də gömrükrejimlərinin harmonizasiyası, rəqəmsal inteqrasiya və vahid tranzitsənədinin yaradılması məsələləri müzakirə edildi.
“Şərq tərəfdaşlığı”nın taleyi Lüksemburqda deyil, çox daha əvvəlhəll olunmuşdu. Son illərdə onun konsepsiyası tədricən mənasınıitirmişdi: proqram artıq regionun siyasi reallıqlarına cavabvermirdi. Onun üçün yaradıldığı altı ölkə kəskin fərqli yollarseçdi. Ukrayna və Moldova Avropa istiqamətini möhkəmləndirərəknamizəd statusu qazandı. Gürcüstan üzvlüyə can atmaqla daxilisiyasi tərəddüdlər arasında balans saxlayır. Rusiya iləittifaqından – xüsusilə də onun Qarabağdakı fiaskosundan – məyusolan Ermənistan ehtiyatla Qərbə yaxınlaşmaq yolları axtarır.Belarus artıq prosesdən kənardadır. Azərbaycan isə “Şərqtərəfdaşlığı”nı əvvəldən siyasi inteqrasiya vasitəsi deyil,praqmatik əməkdaşlıq çərçivəsi kimi görüb və çoxdan ikitərəflimexanizmlərə üstünlük verib.
Format özü də artıq çox dar idi. O, post-sovet məkanınayönəldilmişdi və yeni reallıqları - Mərkəzi Asiyanın artan rolunu,Türkiyənin yüksəlişini, transmilli marşrutları və logistikazəncirlərini - nəzərə almırdı. Bundan əlavə, onun normativyanaşması - “dəyərlər”, “demokratiya” və “islahatlara” vurğu -təsir vasitəsi kimi kifayət etmir. Qlobal rəqabət və geoiqtisadidalğalanmalar fonunda region ölkələri artıq moizə deyil,investisiya, infrastruktur və yeni bazarlar istəyirlər.
Aİ bunu başa düşdü. Artıq 2023–2024-cü illərdə yeni formatlarsınaqdan keçirilirdi: 2024-cü ilin aprelində Səmərqənddə keçirilənAİ–Mərkəzi Asiya sammiti dönüş nöqtəsi oldu, onun ardınca kritikxammal tədarükü, rəqəmsal əməkdaşlıq və logistika sahəsindəikitərəfli strateji sazişlər imzalandı. Lüksemburq sammiti buxəttin məntiqi davamıdır: indi söhbət Qara dənizdən Çinsərhədinədək bütün zolağı əhatə edən daha geniş, inteqrasiyaolunmuş platformadan gedir.
Yeni formatın əsas fərqi onun coğrafi miqyasında görünür. Əgər“Şərq tərəfdaşlığı” postsovet Şərqi Avropa ilə məhdudlaşırdısa,yeni model üç qarşılıqlı bağlı regionu birləşdirir: Cənubi Qafqazı,Mərkəzi Asiyanı və Şərqi Avropanı. O, Qara və Xəzər dənizlərini,Türkiyə və Avropa nəqliyyat şəbəkələrini, Mərkəzi Asiyanın xammalvə enerji resurslarını və Çinin logistika marşrutlarınıbirləşdirir. Nəticədə XXI əsrin ticarət, enerji və texnologiyaxətlərinin keçdiyi özünəməxsus “Böyük kəmər” - transkontinentalməkan formalaşır.
Bu memarlığa yalnız Aİ-nin tərəfdaş dövlətləri deyil, həm dəNATO üzvü və strateji tranzit qovşağı olan Türkiyə də daxildir.Onun iştirakı Brüsselin praqmatizmini vurğulayır: Ankara olmadanistənilən Transxəzər marşrutu məhdud əhəmiyyət daşıyacaq. TürkiyəOrta dəhlizin Avropanın dəmir yolu və avtomobil şəbəkələrinəçıxışını təmin edir, həmçinin onu Yaxın Şərq və Aralıq dənizi iləbirləşdirir.
Mərkəzi Asiya bu formatda periferiyadan çox, ikinci dayağaçevrilir. Qazaxıstan və Özbəkistan yeni layihəni ixracındiversifikasiyası və Çin və Rusiyadan asılılığın azaldılması üçünimkan kimi görür. Türkmənistan və Qırğızıstan daha ehtiyatlıdavransalar da, maraq göstərirlər: Avropa bazarlarına vəinvestisiyalara çıxış daxili islahatlar üçün stimul ola bilər.Moldova və Ukrayna isə bu sistemdə Aİ-nin şərq sərhədi və Avropayalogistika qapısı kimi yer alır.
Aİ gizlətmir ki, yeni format təkcə logistika ilə bağlı deyil. O,Avropanın “yaşıl” iqtisadiyyata keçidi və Çinlə Rusiya asılılığınınazaldılması səyləri ilə birbaşa bağlıdır. 2022-ci ildə Aİ-nin nadirtorpaq elementlərinin 98%-i Çindən, uranın 39%-i Rusiyadan,alüminiumun isə 60%-i bloka daxil olmayan ölkələrdən idxal olunub.Brüssel bu asılılıq səviyyəsini “strateji baxımdan qəbuledilməz”hesab edib.
Buna cavab olaraq, Aİ təchizatların diversifikasiyasını və dostölkələrlə tərəfdaşlıqların inkişafını nəzərdə tutan kritikmateriallar strategiyasını (CRM Strategy) qəbul etdi. Qazaxıstan vəÖzbəkistan artıq litium, uran və digər materialların tədarükü üzrəsazişlər imzalayıblar. Azərbaycan isə təkcə enerji tərəfdaşı deyil,həm də Mərkəzi Asiyanın xammalı üçün tranzit qovşağı kimi nəzərdənkeçirilir.
Enerji sahəsində Azərbaycanın rolu daha da aydın görünür.2020-ci ildə istifadəyə verilən Cənub Qaz Dəhlizi (SGC) Xəzərqazının Avropaya çatdırılmasında əsas marşruta çevrilib. 2024-cüildə bu dəhliz vasitəsilə tədarük 12 milyard kubmetrə çatdı,2027-ci ilə qədər isə 20 milyard kubmetrə qədər artırılmasıplanlaşdırılır. Brüssel açıq şəkildə Azərbaycanı “Avropanın enerjitəhlükəsizliyinin ən mühüm elementi” adlandırır - xüsusilə dəAİ-nin 2027-ci ilə qədər Rusiya qazından tam imtina planı fonunda.Yeni təşəbbüs enerji əməkdaşlığının genişləndirilməsini də əhatəedir - hidrogen tədarükündən tutmuş bərpa olunan mənbələrininteqrasiyasına qədər.
Aİ-nin daha bir strateji məqsədi rəqəmsal bağlılığı təminetməkdir. Brüssel Orta dəhlizin sadəcə dəmir yolu marşrutu deyil,Avrasiyanın rəqəmsal infrastrukturunun bir hissəsinə çevrilməsiniistəyir. Burada söhbət yüklərin real vaxt rejimində izlənməsinə,gömrük prosedurlarının sinxronlaşdırılmasına və xərclərinazaldılmasına imkan verəcək vahid rəqəmsal platformalarıntətbiqindən gedir. Avropa şirkətləri artıq marşrut operatorlarıüçün vahid elektron sənəd dövriyyəsi sistemi və “ağıllımüqavilələr” layihələrini təqdim ediblər. Azərbaycan üçün bu,logistika rəqabət qabiliyyətini tamamilə yeni səviyyəyə qaldırmaqimkanıdır. Gömrük və tranzit prosedurlarının rəqəmsallaşdırılmasıölkə ərazisindən yüklərin keçid vaxtını 25–30 faiz azalda vədaşınma xərclərini 20 faizə qədər aşağı sala bilər. Bundan davacibi, rəqəmsal inteqrasiya Azərbaycanın rolunu dəyişir: o, sadəcətranzit ərazi olmaqdan çıxaraq bütün təchizat zəncirinin idarəolunmasında fəal halqaya çevrilir.
Aİ-nin Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya ilə qarşılıqlı fəaliyyətüçün yaratdığı yeni format sırf iqtisadi təşəbbüs deyil. Bu,onilliklər boyu Moskva və Pekinin dominant olduğu regiondaAvropanın mövqelərini bərpa etməyə yönəlmiş daha geniş geosiyasioyunun tərkib hissəsidir. Lüksemburq sammiti köhnə siyasətə nöqtəqoymadı, əksinə, yeni bir fəsilin başlanğıcında vergül oldu - vəhəmin fəsildə Azərbaycan əsas rol oynayır. Dəyişiklik aydındır:əgər 2010-cu illərdə Cənubi Qafqaz Brüsseldə periferik zona, ikincidərəcəli maraqlar sahəsi və Rusiyaya təzyiq aləti kimi qəbuledilirdisə, indi o, strateji dayağa çevrilir. Bu region AvropanıMərkəzi Asiya və Çinlə birləşdirir, enerji və logistika körpüsürolunu oynayır və gələcək qlobal infrastruktur xəritəsində əsassahəyə çevrilir. Çindən Avropaya ən qısa quru yolu məhz Azərbaycanüzərindən keçir, Aİ-nin enerji tədarükünü şaxələndirməyə imkanverən qaz resursları məhz buradadır və Orta dəhlizi simvolik deyil,real marşruta çevirən nəqliyyat infrastrukturu da buradayerləşir.
Cənubi Qafqazın statusundakı dəyişiklik siyasi konfiqurasiyanınyenilənməsi ilə də müşayiət olunur. Rusiya 2022-ci ildən sonraregionda təsirinin mühüm hissəsini itirdi: resurslarını Ukraynadakımüharibəyə yönəldib, Aİİ kimi inteqrasiya təşəbbüslərinin cazibəsiazalıb. Çin iqtisadi mövcudluğunu artırsa da, region ölkələrinətəhlükəsizlik baxımından siyasi təminat təklif etmir. Türkiyəmövqelərini gücləndirsə də, onun potensialı məhduddur. Aİ buboşluğu görür və onu daha geniş, çevik və iqtisadi cəhətdəncazibədar formatla doldurmağa çalışır.
Yeni əməkdaşlıq memarlığı Azərbaycan üçün strateji imkanpəncərəsi açır və bu imkan azı dörd əsas istiqamətdə özünügöstərir. Birincisi, iqtisadi müstəvidə: Orta dəhlizin, rəqəmsalplatformaların və enerji zəncirlərinin inkişafında iştirakiqtisadiyyatı şaxələndirməyə, neft-qaz asılılığını azaltmağa vəölkəni Avrasiyanın mühüm tranzit-logistika mərkəzinə çevirməyəimkan verir. Azərbaycan İqtisadiyyat Nazirliyinin proqnozlarınagörə, 2030-cu ilə qədər tranzit xidmətlərinin həcmi 3,5 dəfə arta,ÜDM-də payı isə hazırkı 6 faizdən 15 faizə yüksələ bilər. İkincisi,investisiya aspektində: Global Gateway çərçivəsində vəsaitlərincəlbi və Avropa infrastruktur layihələrində iştirak nəqliyyat,enerji və rəqəmsal infrastrukturun modernləşdirilməsi üçün möhkəmzəmin yaradır. Ələt limanına, dəmir yolu qovşaqlarına və logistikamərkəzlərinə yatırımlar onilliyin sonuna qədər 2–3 milyard avroyaçata və ölkənin rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırabilər. Üçüncüsü, geosiyasi baxımdan: Azərbaycan Aİ, Türkiyə,Mərkəzi Asiya və Çin arasında vasitəçi və koordinator rolunugücləndirə bilər ki, bu da təkcə iqtisadi deyil, siyasi kapitalyaradır - ölkə tranzit qaydalarının, tariflərin, logistikastandartlarının formalaşmasına təsir göstərə və beləliklə, xaricisiyasətin obyektindən müstəqil subyektə çevrilə bilər. Dördüncüsü,enerji sahəsində: Azərbaycan Aİ-nin strateji enerji tərəfdaşıstatusunu daha da möhkəmləndirir. Cənub Qaz Dəhliziningenişləndirilməsi, hidrogen energetikasının inkişafı və bərpaolunan mənbələrin inteqrasiyası yeni bazarlar açır və əlavə gəlirmənbələri yaradır.
Yeni format təkcə fürsətlər deyil, həm də risklər gətirir vəbunlar strateji diqqət tələb edir. Birincisi, infrastruktur riski:dəmir yollarının, limanların və terminalların genişmiqyaslımodernləşdirilməsi olmadan Azərbaycan Orta dəhlizin potensialınıtam reallaşdıra bilməz və əks halda onun rolu tranzit keçid sahəsiilə məhdudlaşa bilər. İkincisi, institusional çətinliklər: Aİlayihələrini şəffaflıq, rəqabətlilik və proqnozlaşdırıla bilənlikprinsipləri üzərində qurur, buna görə də Azərbaycanda gömrük,logistika tənzimləməsi və rəqəmsal idarəetmə sahəsində islahatlarındavamı vacibdir, əks halda investisiyaların bir hissəsi qonşuölkələrə yönələ bilər. Üçüncüsü, geosiyasi risklər: Aİ vəAzərbaycanın rolunun artmasına nə Rusiya, nə də Çin biganəqalmayacaq. Moskva Kaspiy və Ermənistan xətti ilə təzyiqi artıraraqmarşrutların bir hissəsini bloklamağa cəhd göstərə bilər. Çin isəOrta dəhlizi öz “Bir kəmər – bir yol” strategiyasına Aİ ilə hərzaman üst-üstə düşməyən şərtlərlə inteqrasiya etdirməyə çalışabilər. Bakı bu güc mərkəzləri arasında manevr edərək stratejimuxtariyyətini qorumalıdır. Nəhayət, siyasi risklər: yeni formatyalnız iqtisadi deyil, siyasi gözləntilər də doğuracaq. Aİ onu“yumşaq güc” aləti kimi idarəetmə, hüquqi mühit, həttatəhlükəsizlik sahəsində tələblərlə müşayiət edə bilər. Azərbaycanüçün əsas məsələ praqmatik əməkdaşlıqla daxili siyasətinmüstəqilliyi arasında incə tarazlığı qorumaq olacaq.
Lüksemburq sammiti post-sovet paradiqmasının sonunun vəAvrasiyanın yeni memarlığının doğuluşunun başlanğıcı kimi tarixədüşə bilər. Bu yeni memarlıqda Azərbaycan periferik oyunçu deyil,əsas qovşaqdır. Lakin bu status hələ qazanılmayıb – onu qazanmaqlazımdır. Qarşıdakı iki-üç il həlledici olacaq. Aİ investisiyapaketlərinin həyata keçirilməsinə başlayacaq və region ölkələrionların cəlbi uğrunda rəqabət aparacaqlar. Kim daha yaxşı şərtlər,aydın qaydalar və başa düşülən strategiyalar təklif edərsə, yeniqarşılıqlı əlaqə şəbəkəsinin mərkəzinə çevriləcək. Azərbaycan bütünimkanlara malikdir ki, bu mərkəzə çevrilsin – əgər onuninfrastrukturu modernləşdirilərsə, tranzit siyasəti daha çevik,diplomatiyası isə daha fəal olarsa.
2025-ci il dönüş nöqtəsidir. Köhnə formatlar keçmişdə qalır,onların yerini yeni məntiq tutur – marşrutların, zəncirlərin vəəlaqələrin məntiqi. Bu məntiqdə həlledici faktor siyasi ritorikadeyil, infrastruktur qurmaq, axınları idarə etmək və qlobaloyunçular arasında balans yaratmaq bacarığıdır. Azərbaycan butransformasiyanın əsas benefisiarlarından birinə çevrilə bilər.Amma bu, təkcə coğrafi mövqe ilə deyil, uzaqgörən strategiya iləmümkündür.
“Şərq tərəfdaşlığı”nın ortadan qalxması ilə Avropanın şərqsiyasətində bütöv bir dövr başa çatır. Avropa artıq qonşularını“yenidən öyrətməyə” və onlara siyasi davranış modelləri diktəetməyə çalışmır. Onun təklifi indi tamam başqadır – birlikdəkörpülər qurmaq: nəqliyyat, enerji və rəqəmsal körpülər.
