Elitanın qadınları hicabsız azadlıqda, xalq isə nəzarət altında…
Der Spiegel yurnalı
Adi bir toy mərasimi kimi görünən bu hadisə İranda böyük ictimai qəzəb doğurub. Gəlin ağ libasda, açıq çiyinlərlə və saçlarını örtmədən zala daxil olub. Amma məsələ ondadır ki, bu toy İranda baş tutub və gəlin ali dini lider Ayətulla Əli Xameneinin yaxın müşaviri Əli Şamxaninin qızıdır.
Bu görüntülər 2024-cü ilin yazında yayıldıqdan sonra cəmiyyətdə böyük rezonans doğurub. Çünki minlərlə qadın “hicabı düzgün bağlamadığına görə” cəzalandırıldığı halda, rejim elitası sərbəst şəkildə açıq geyimdə, dəbdəbə içində mərasim keçirə bilir. Ayətullaya bağlı Kayhan qəzeti videonun yayılmasını “şəxsi həyata müdaxilə” adlandırsa da, ictimaiyyət bunu rejimin ikiüzlülüyünün simvolu kimi qəbul edib.
“Bu video İslam Respublikasının miniatür formasıdır. Hakimiyyət qadınları saçlarını gizlətməyə və yoxsulluğa məhkum edir, amma öz övladlarını hicabsız və zənginlik içində ərə verir”, deyə bir sosial şəbəkə istifadəçisi yazır.
İranın geyim qanunları
İranda qadınlar 9 yaşından etibarən bədənlərini tam örtməyə məcburdur. Qanun qadınlardan manto adlı uzun, boş paltar geyməyi və saçları, boynu tam örtən hicab və ya çador taxmağı tələb edir. Əllər və ayaqlar da bilək və topuğa qədər örtülməlidir. Kişilər də qısa şalvar və qolsuz köynək geyinə bilməz, xüsusilə məscidlərdə bu, qadağandır.
Bu qaydaların icrasına dövlət səviyyəsində nəzarət olunur. “Əxlaq polisi”, yəni nəzarətçilər küçələrdə patrul çəkərək qaydanı pozan qadınlara xəbərdarlıq, cərimə və ya həbs tətbiq edir. Təkcə Tehranda 80 minə qədər yeni inspektorun işə götürülməsi planlaşdırılır.
Bundan əlavə, hakimiyyət müasir texnologiyalardan da istifadə edir. BMT-nin 2024-cü ilin mart hesabatına görə, dövlət qadınları izləmək üçün dronlar, üz tanıma sistemləri və Nazer adlı xüsusi mobil tətbiqdən istifadə edir. Bu proqram vasitəsilə vətəndaşlar “hicab qaydasını pozan” qadınları bildirə bilirlər. Amnesty International bunu insan hüquqlarının kobud şəkildə pozulması kimi qiymətləndirib.
Azadlıqdan məcburiyyətə: tarixi dəyişiklik
1979-cu il İslam İnqilabına qədər İran qadınları daha çox azadlığa malik idilər. 1920-ci illərdə feminist və maarifçi Sədiqə Dövlatabadi qızların təhsili və hicabdan imtina hüququ uğrunda mübarizə aparırdı. Rza şah Pəhləvi dövründə ölkə modernləşmə yoluna qədəm qoymuşdu və 1936-cı ildə hicab rəsmi şəkildə qadağan edildi. Qadınlar təhsil alır, işləyir və seçkilərdə iştirak edirdilər.
Lakin oğlu Məhəmməd Rza Pəhləvi dövründə bu qadağa yumşaldıldı, qadınlara seçim azadlığı verildi. Hər şey 1979-cu ildə Ayətulla Xomeyni hakimiyyətə gələndən sonra dəyişdi. Qadınlar yenidən çador geyməyə məcbur edildi, bir çox hüquqlarını itirdilər. Qanun qadınların prezident və ya hakim olmasını qadağan edir, hətta ər ailənin maraqlarına “zidd” hesab etdiyi halda, arvadının işləməsini dayandıra bilər.
Nəzarət və rəqəmsal izləmə sistemi
İranda qadınların geyiminə nəzarət artıq sadəcə küçələrdə deyil, rəqəmsal alətlər vasitəsilə də həyata keçirilir. Kameralar, tətbiqlər və dronlar qadınların hərəkətlərini izləyir. Yeni seçilmiş prezident Məsud Pəzəşkiyan seçki kampaniyası zamanı “əxlaq polisinin səlahiyyətlərini azaldacağına” söz versə də, bu istiqamətdə hələlik ciddi dəyişiklik edilməyib.
Mübarizə dayanmır
İranlı qadınların etiraz hərəkatı uzun illərdir davam edir. 2022-ci ildə 22 yaşlı Cina (Məhsə) Əmininin ölümü bu mübarizəni yeni mərhələyə keçirdi. O, hicabı düzgün taxmadığına görə əxlaq polisi tərəfindən saxlanılmış və döyülərək öldürülmüşdü. Onun ölümü “Qadın. Həyat. Azadlıq.” şüarı altında yüz minlərlə insanı küçələrə çıxardı.
Qadınlar hicablarını çıxarıb yandırdı, saçlarını kəsərək azadlıq simvoluna çevirdilər. Bir çoxları həbs olundu, amma hərəkat sönmədi. 2024-cü ildə belə, qadınlar hələ də sistemə qarşı mübarizəni davam etdirirlər.
İkiüzlü elita və cəmiyyətin reaksiyası
Ali məmurun qızının hicabsız toyu İranda qadın azadlıqları uğrunda mübarizənin simvoluna çevrildi. Elita qanunları istədiyi kimi poza bildiyi halda, adi qadınlar eyni “pozuntuya” görə həbs olunur. Bu, rejimin əsas dayaqlarını sarsıdır.
“Əgər qanun elita üçün istisna sayılırsa, niyə xalq üçün sərt şəkildə tətbiq olunur?”, deyə sosial şəbəkələrdə sual edirlər.
Mübarizənin mənası və gələcəyi
İranda hicab sadəcə dini simvol deyil, qadın bədəni üzərində dövlət nəzarətinin rəmzidir. Qadınların hicaba qarşı etirazı artıq şəxsi deyil, ictimai və siyasi hərəkat xarakteri daşıyır. Elitanın nümayiş etdirdiyi riyakarlıq isə cəmiyyətdə ədalətsizlik və nifrət hissini dərinləşdirir.
İranlı qadınların mesajı aydındır: onlar sadəcə hicabı çıxarmaq yox, bərabər hüquqlar, azadlıq və ləyaqətlə yaşamaq istəyirlər. Rejim bu tələbləri eşidəcəkmi? Hələlik bu cavabsız sualdır...
Tərcümə Poliqon-a aiddir
Poliqon.info
