Bazarlar fermerlərlə istehlakçı arasında körpü rolunu oynayır və..."
Məlum olduğu kimi, son illərdə ölkədə istehlak məhsullarının qiymətlərində artım müşahidə olunur. Əgər qiymət artımı bir neçə il əvvəl başlayan Rusiya-Ukrayna müharibəsi ilə əlaqələndirilirdisə, bu gün artımın bunun qlobal iqtisadi böhranla bağlı olduğu xüsusi vurğu ilə önə çəkilir. Belə bir vəziyyətdə kənd təsərrüfatında, konkret olaraq maldarlıqla bağlı əlavə problemlərin meydana çıxması gündəmə çevrilib. Belə ki, heyvan bazarlarının bağlanılacağına dair xəbərdarlıq edilib.
Hafta.az-ın müsahibi Milli Məclisin Aqrar Siyasət Komitəsinin sədr müavini Razi Nurullayevdir.
- Rayonlarda mal bazarlarının bağlanması nə ilə bağlıdır? Bir çoxları bunu mal-qara arasında yayılan xəstəliklə əlaqələndirir...
- Rayonlarda heyvan bazarlarının bağlanması göründüyü qədər sanitar və baytarlıq nəzarətinin gücləndirilməsi məqsədi daşısa da, əslində ciddi sosial-iqtisadi nəticələr doğura bilər. Bu addımın səbəbi kimi bəzi bazarlarda şəraitin müasir tələblərə cavab verməməsi göstərilir. Lakin bu, problemi həll etmir, sadəcə, onu ertələyir. Bazarlar fermerlərlə istehlakçı arasında körpü rolunu oynayır və onların bağlanması kənd təsərrüfatı dövriyyəsini zəiflədir. Çıxış yolu - bazarları bağlamaq yox, modernləşdirməkdir. Yeni sanitar tələblərə uyğun infrastruktur yaradılmalı, fermerlərə satış üçün şərait təmin edilməlidir. Dövlət nəzarəti saxlanılmaqla bu bazarlar fəaliyyətini davam etdirməlidir.
- Bu, son illərdə onsuz da qalxan ətin qiymətinə nə kimi təsir göstərəcək?
- Ətin qiymətində müşahidə olunan artımın əsas səbəbləri yem məhsullarının bahalaşması, mal-qara sayının azalması və logistik xərclərin artmasıdır. Mal bazarlarının bağlanması isə təklifin daha da azalmasına səbəb ola bilər. Əgər fermerin malını satmaq üçün bazarı yoxdursa, o, məhsulunu ya dəyərindən aşağı qiymətə satacaq, ya da ümumiyyətlə bazara çıxara bilməyəcək. Bu da bazarda təklifin azalması, qiymətlərin isə qalxması deməkdir. Dövlət bu prosesə müdaxilə etməsə, vəziyyət daha da pisləşə bilər. Ətin artan qiyməti artıq sadəcə iqtisadi yox, sosial məsələ halını alıb.
- Dövlətin bazar tənzimləmələri üçün hansı mümkün müdaxilələri ola bilər?
- Dövlətin bazarı tənzimləməsi üçün bir neçə aləti var: qiymət monitorinqi, subsidiya mexanizmləri, gömrük rüsumlarının tənzimlənməsi və istehsalın təşviqi. Əgər mal bazarları bağlanırsa, dövlət alternativ satış kanalları - regional topdansatış mərkəzləri və elektron ticarət platformaları yaratmalıdır. Bununla yanaşı, ət və süd məhsullarının qiymət artımını cilovlamaq üçün yem idxalında güzəştlər tətbiq edilə bilər. Dövlətin müdaxiləsi bazarı boğmamalı, əksinə, sabitləşdirməlidir. Əgər bu addımlar vaxtında atılmazsa, həm istehlakçı, həm də istehsalçı itirəcək. Bu balansın qorunması aqrar sabitliyin əsas şərtidir.
- Fermerlərin ağır durumdan çıxarılmasında məsuliyyət kimin üzərinə düşür?
- Fermerlərin ağır vəziyyəti danılmaz faktdır. Onlar çox vaxt məhsul itkisi, xəstəliklər və bazar problemi ilə üz-üzə qalır, lakin müvafiq qurumlar reaksiya verməkdə ləng davranır. Fermerlərin şikayətləri əbəs deyil - onlar dəstək, yönləndirmə və vaxtında müdaxilə gözləyirlər. Əgər qurumlar yalnız sənədlə işləyir, amma sahəyə çıxmırsa, problemi real olaraq görə bilməzlər. Bu məsələdə məsuliyyət tək tərəfli deyil - həm fermerlərin bilik və təşəbbüskarlığı artırılmalı, həm də dövlət strukturları operativ və məsuliyyətli olmalıdır. Hazırkı vəziyyətdə isə haqlı tərəf daha çox fermerlərdir.
- Bu vəziyyətdə aqrar sığorta mexanizmi necə işləyir?
- Aqrar sığorta sistemi nəzəri baxımdan mühüm addımdır, lakin praktiki tətbiqi hələ tam səmərəli deyil. Bir çox fermer ya sığorta mexanizmini anlamır, ya da müraciət prosesi onu çəkindirir. Bundan əlavə, sığorta ödənişlərinin real zərəri tam əhatə etməməsi də etimadı azaldır. Aqrar sığortanın işləməsi üçün prosedurlar sadələşdirilməli, məlumatlandırma genişləndirilməlidir. Dövlət bu mexanizmi real yardım alətinə çevirməlidir, yoxsa bu sistem yalnız kağız üzərində qalacaq. Əks halda fermer risk daşıyan tərəf kimi tək qalır.
- Heyvandarlığa marağın azaldığı belə bir şəraitdə ölkənin aqrar inkişafa təsirləri nə ola bilər?
- Mal bazarlarının bağlanması, qiymət artımı və sığorta mexanizmlərinin zəifliyi nəticədə fermerin marağını azaldır. Heyvandarlıq artıq bir çox ailə üçün gəlir mənbəyi kimi cazibəsini itirir. İnsanlar daha az riskli və gəliri daha sabit sahələrə yönəlir. Bu tendensiya davam edərsə, ölkənin ərzaq təhlükəsizliyi risk altına düşəcək. Dövlət bu sektoru tənzimləmək üçün real dəstək proqramları tətbiq etməli, xüsusilə gənc fermerləri stimullaşdırmalıdır. Əks halda, aqrar inkişaf yalnız rəsmi sənədlərdə qalacaq, praktikada isə geriləmə müşahidə olunacaq.
- Heyvandarlıqla bağlı fərdi ev təsərrüfatı sistemlərinin qorunması üçün hansı addımlar atıla bilər?
- Fərdi ev təsərrüfatları kənd iqtisadiyyatının təməlidir. Onların qorunması üçün subsidiyalar, ucuz kreditlər və satış kanallarına çıxış imkanları artırılmalıdır. Hər bir kənd sakininin kiçik təsərrüfatla məşğul olması həm məşğulluğu artırır, həm də ərzaq təhlükəsizliyinə töhfə verir. Dövlət bu sistemləri yalnız hesabat üçün deyil, real iqtisadi mexanizm kimi dəstəkləməlidir. Fermerlərə texniki və baytarlıq xidmətlər pulsuz və ya güzəştli formada təqdim edilməlidir. Əks halda, fərdi təsərrüfatlar sıradan çıxacaq və kənd təsərrüfatı sahəsində asılılıq artacaq.
- Keçmişdə kolxoz vardı və kənd təsərrüfatı planlı idi. Kəndlərdə əkin sahələri kortəbii becərilir. Torpağa müxtəlif çeşidli və uyğun gəlməyən məhsullar əkilir. Bu problem fermerlərin torpaqlarını birləşdirməsi ilə çözülə bilərmi?
- Kəndlərdə əkin sahələrinin kortəbii şəkildə becərilməsi kənd təsərrüfatının əsas problemlərindən biridir. Fermerlər çox zaman bazar tələbatını, torpağın münbitliyini və iqlim uyğunluğunu nəzərə almadan istənilən məhsulu əkirlər. Nəticədə həm məhsuldarlıq aşağı düşür, həm də torpaqlar tükənir. Keçmişdə kolxoz və sovxoz sistemində hər şey planlı idi – hansı rayonda hansı bitkinin əkilməsi elmi əsaslarla müəyyən olunurdu. İndi isə fərdi torpaq sahələrinin çoxluğu planlı idarəetməni çətinləşdirib.
Fermerlərin torpaqlarını birləşdirməsi və kooperativlər şəklində fəaliyyət göstərməsi bu problemin əsas həll yollarından biridir. Belə olanda həm texnika və resurslardan birgə istifadə etmək mümkün olur, həm də məhsulun satışı və logistika daha səmərəli təşkil edilir. Kiçik torpaq sahələri ilə böyük nəticə əldə etmək mümkün deyil - müasir kənd təsərrüfatı iri təsərrüfat modelini tələb edir.
Əlbəttə, bu birləşmə məcburi yox, könüllü və stimullaşdırıcı mexanizmlərlə həyata keçirilməlidir. Dövlət fermerləri kooperativlər yaratmağa təşviq etməli, birləşənlərə vergi güzəştləri və texniki dəstək verməlidir. Əks halda, hər kəsin təkbaşına işləməsi nəticəsində nə məhsuldarlıq artacaq, nə də kənd təsərrüfatı ixrac potensialı. Əgər torpaqlardan səmərəli istifadə etmək istəyiriksə, fərdi təsərrüfat düşüncəsindən kooperativ düşüncəyə keçid qaçılmazdır. Bu, həm planlı inkişafı bərpa edəcək, həm də kənd yerlərində dayanıqlı gəlir formalaşdıracaq.
