"İlk növbədə qeyd edim ki, son illərdə bəzi ixtisaslara — xüsusilə riyaziyyat, fizika, kimya, biologiya, kənd təsərrüfatı, mühəndislik, pedaqogika və tibb texnologiyaları kimi sahələrə marağın azalması həm ali təhsil sistemində, həm də əmək bazarında struktur disbalans yaradıb. Bu tendensiya gələcəkdə yalnız kadr çatışmazlığı deyil, həm də milli iqtisadiyyatın elmi və texnoloji inkişafını ləngidə biləcək strateji risklər yaradır".
Bu sözləri Sonxeber.az-a təhsil eksperti Kamran Əsədov danışıb.
O, açıqlamasında qeyd edib ki, bu tendensiyanın əsas səbəbləri çoxşaxəlidir:
"Rəsmi məlumatlara görə, 2024-cü il qəbul imtahanlarının nəticələrinə əsasən, bu sahələr üzrə plan yerlərinin dolma faizi ortalama 58–64% arasında dəyişib. Ən aşağı göstərici fizika (49%) və kimya (52%) ixtisaslarında qeydə alınıb. Bu rəqəmlər 2015-ci illə müqayisədə 25–30 faiz azdır. Eyni zamanda, biznes, hüquq, psixologiya, informasiya texnologiyaları və marketinq sahələrinə müraciət edənlərin sayı son 5 ildə 2,3 dəfə artıb. Bu göstəricilər göstərir ki, gənclərin ixtisas seçimi daha çox gəlirli, sosial cəlbedici və qlobal mobillik imkanı olan sahələrə yönəlib.
"Təhsil haqqında" Qanunun 4-cü maddəsində göstərilir ki, dövlət təhsil sisteminin və əmək bazarının uzlaşdırılmasını təmin etməli, ixtisaslı kadr hazırlığını iqtisadiyyatın real tələblərinə uyğun qurmalıdır. Lakin hazırkı vəziyyət bu maddənin tam icra olunmadığını göstərir. Çünki ali təhsil müəssisələri hələ də bazar tələbindən çox "ənənəvi tədris planı"na əsaslanır, ixtisas seçimi ilə məşğulluq arasındakı əlaqə isə zəifdir. Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə ali təhsilli işsizlərin 28 faizi humanitar və sosial elmlər üzrə məzunlardır, halbuki texniki və mühəndis sahələrində eyni göstərici cəmi 8 faizdir. Bu fakt göstərir ki, əmək bazarında texniki və təbiət yönümlü kadrlar üçün yüksək tələbat olsa da, bu ixtisaslara maraq azalır.
Bu tendensiyanın əsas səbəbləri çoxşaxəlidir. Birincisi, gənclərin ixtisas seçimində peşəyönümlü maarifləndirmənin zəif olmasıdır. Məktəblərdə peşə seçimi üzrə konsultasiya və karyera yönümlü dərslər formal xarakter daşıyır. 11 illik təhsil dövründə şagirdin gələcək peşəsini şüurlu şəkildə müəyyənləşdirməsinə kömək edəcək sistemli mexanizm yoxdur. İkincisi, əmək bazarında bəzi ixtisaslara maddi və sosial dəyərin aşağı olmasıdır. Məsələn, fizika müəlliminin orta aylıq maaşı 850 manat olduğu halda, informasiya texnologiyaları mütəxəssisi 2500–3000 manat qazana bilir. Bu fərq təkcə əməkhaqqı deyil, həm də gənclərin sosial status və gələcək perspektivlə bağlı düşüncəsini formalaşdırır. Üçüncüsü, universitet proqramlarının müasir tələblərə uyğunlaşdırılmamasıdır. Bir çox ixtisaslarda laboratoriya, tədqiqat və təcrübə imkanları zəifdir, bu isə elmi və texnoloji sahələri gənclər üçün cazibədar etmir.
Dünya təcrübəsində bu cür disbalansların qarşısı strateji peşə yönümlü təhsil siyasəti ilə alınıb. Məsələn, Estoniyada "Tuleviku Oskused" (Gələcəyin Bacarıqları) proqramı çərçivəsində hər il əmək bazarının ehtiyaclarına uyğun yeni ixtisas xəritəsi tərtib olunur və bu sahələrə dövlət tərəfindən xüsusi təqaüdlər ayrılır. Almaniyada "Dual təhsil" sistemi tətbiq edilir: tələbə həm universitetdə təhsil alır, həm də müəssisədə işləyərək təcrübə qazanır. Türkiyədə isə "YÖK 100/2000 Doktora Burs Proqramı" vasitəsilə ölkənin strateji sahələri üzrə doktorantlara 7500 lirəyə qədər aylıq dəstək verilir. Bu addımlar həm ixtisaslara marağı artırır, həm də elmi-tətbiqi istiqamətləri gücləndirir".
Təhsil ekperti onu da qeyd etdi ki, Azərbaycanda da bu istiqamətdə Elm və Təhsil Nazirliyi tərəfindən müəyyən təşəbbüslər atılıb:
""Peşəyönümlü Təhsil Strategiyası (2022–2026)" çərçivəsində 1500-dən çox məktəbdə karyera yönümlü mərkəzlərin yaradılması nəzərdə tutulub. Bundan əlavə, "SABAH qrupları", "Tələbə Plus" və "İstedadlı Gənclərin Təqaüd Proqramı" kimi layihələr də müəyyən sahələrdə keyfiyyətli kadr hazırlığına töhfə verir. Lakin bu təşəbbüslərin kütləvi səviyyəyə çatdırılması vacibdir.
Problemin həlli istiqamətində bir neçə əsas istiqamət ön plana çıxır. İlk növbədə, orta təhsildə peşəyönümlü məsləhət xidmətləri gücləndirilməli, hər bir məktəbdə şagirdlərin maraq və qabiliyyətlərini ölçən psixometrik testlər əsasında fərdi ixtisas yönləndirmə sistemi qurulmalıdır. İkincisi, əmək bazarının real tələbləri ilə ali təhsil planları uzlaşdırılmalı, hər il universitetlərdə ixtisas yerlərinin sayı bu göstəricilərə uyğun yenilənməlidir. Üçüncüsü, strateji sahələrdə oxuyan tələbələr üçün xüsusi maliyyə və sosial dəstək mexanizmləri yaradılmalıdır. Məsələn, mühəndislik və pedaqogika ixtisaslarında təhsil alan gənclərə aylıq dövlət təqaüdü və məzun olduqdan sonra işlə təminat zəmanəti verilə bilər. Bu model artıq Polşa və Macarıstanda özünü doğruldub.
Əgər bu addımlar ardıcıl şəkildə həyata keçirilərsə, bir neçə il ərzində həm universitetlərdə ixtisas seçiminin balansı bərpa olunacaq, həm də əmək bazarında ixtisaslı kadrların bölgüsü tarazlaşacaq. Əks halda, bəzi sahələrdə kadr çatışmazlığı dərinləşəcək, bu da uzunmüddətli dövrdə ölkənin elmi, texnoloji və iqtisadi inkişaf potensialını zəiflədəcək.
Hesab edirəm ki, ixtisaslara marağın azalması probleminin həlli yalnız təhsil sistemində deyil, dövlətin iqtisadi və sosial siyasətində də prioritet olmalıdır. Elm və Təhsil Nazirliyi son illərdə bu istiqamətdə mühüm institusional baza yaradıb, indi əsas məsələ bu siyasətin əmək bazarı, təhsil müəssisələri və özəl sektor arasında koordinasiyalı şəkildə həyata keçirilməsidir. Təhsilin məqsədi diplom deyil, peşəkar bacarıq formalaşdırmaqdır və bu yanaşma tətbiq olunduğu halda, gənclərin ixtisas seçimi ilə ölkənin inkişaf istiqamətləri arasında dayanıqlı uyğunluq təmin ediləcək".
Vüsalə İbrahimli
