Bakı. Trend:
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin Qazaxıstana dövlət səfəritəkcə diplomatik gündəliyin bir hissəsi deyildi – bu, MərkəziAsiyanın sistemli inteqrasiyasının yeni mərhələsinə keçidininsimvoluna çevrildi. Qlobal ticarət marşrutlarının sanksiyalar,enerji keçidi və texnoloji milliçiliyin təzyiqi altında yenidənqurulduğu bir dövrdə, Xəzərlə Tanrı dağları arasında yerləşən bubölgə yeni Avrasiya qarşılıqlı əlaqələrinin laboratoriyasınaçevrilir.
Bu gün analitiklərin qarşısında duran əsas tədqiqat sualı beləsəslənir:
Mərkəzi Asiya öz resurslarına, infrastruktura və stratejiittifaqlara əsaslanaraq, xarici güc mərkəzlərindən asılı olmayanmüstəqil inkişaf trayektoriyası formalaşdıra bilərmi?
Cavab artıq region ölkələrinin konkret addımlarında özünügöstərir və bu prosesdə Azərbaycan tamaşaçı deyil, sisteminmemarıdır. Əliyevin Qazaxıstana səfəri, eləcə də son aylardaBakının Daşkənd, Aşqabad və Bişkeklə imzaladığı sazişlər “yeniXəzər oxu”nun – nəqliyyat, enerji, rəqəmsal texnologiyalar vəsənaye əməkdaşlığını birləşdirən çoxsəviyyəli tərəfdaşlıq modelinin– formalaşdığını göstərir.
1990-cı illərdə Mərkəzi Asiyanın regional təşəbbüsləri daha çoxbəyanat səviyyəsində qalırdısa, bu gün region artıq yetkinliknümayiş etdirir. Dövlətlər bir-birinə rəqib kimi deyil, tamamlayıcıtərəfdaş kimi baxmağa başlayıblar. Azərbaycan, Qazaxıstan,Özbəkistan və Türkmənistanın enerji, nəqliyyat və texnologiyamaraqları diplomatik bəyanatlarda deyil, artıq kapital, mühəndislikvə rəqəmsal həllərlə dəstəklənən konkret layihələrdə kəsişir.
Orta Dəhliz: tranzitdən iqtisadi suverenliyə aparanyol
Çin 2013-cü ildə “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünü elan edəndə,Avropa və Asiyada çox az adam alternativ marşrutların realpotensialına inanırdı. Şimal dəhlizi Rusiya üzərindən keçdiyinəgörə təbii və miras qalmış istiqamət sayılırdı, cənub marşrutu isə(İran vasitəsilə) artıq hesab edilirdi. Bu gün həmin yollar yahəddindən artıq yüklənib, ya da siyasi baxımdan risklidir. Məhzbuna görə də Transxəzər Beynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu, yəni OrtaDəhliz, yeni Avrasiya iqtisadiyyatının əsas sinir sisteminəçevrilib.
Bu dəhlizin iki aparıcı operatoru – Azərbaycan və Qazaxıstan –artıq sadəcə yük daşımır, onlar regional geosiyasətin istiqamətinidəyişir.
2024-cü ildə Orta Dəhliz vasitəsilə yük dövriyyəsi 2022-ci illəmüqayisədə 50 faizdən çox artaraq 3,2 milyon ton olub. BeynəlxalqNəqliyyat Forumu (ITF) proqnozlaşdırır ki, 2030-cu ilə qədər burəqəm 10 milyon tonu keçə bilər. Bu qədər dinamik artım yalnızHindistan–Yaxın Şərq marşrutlarında və Aralıq dənizi limanqovşaqlarında müşahidə olunur.
Bu yüksəliş təsadüfi deyil – bu, siyasi iradəninkonsolidasiyasının nəticəsidir. Azərbaycan Xəzərlə Qara dənizarasında birləşdirici zəncir kimi çıxış edərək, Bakını enerji,dəmir yolu, dəniz və rəqəmsal platformaları birləşdirən multimodalmərkəzə çevirir. Ələt limanı artıq “Xəzər qloballığı”konsepsiyasının simvoluna çevrilib – burada Xəzər dənizi sərhəddeyil, Asiya, Qafqaz, Yaxın Şərq və Avropanı birləşdirənkörpüdür.
Qazaxıstan üçün isə Orta Dəhlizin inkişafında iştirak xariciticarət axınlarını qismən diversifikasiya etmək, Rusiyadanasılılığı azaltmaq vasitəsidir. Rusiya banklarına və logistikaşirkətlərinə qarşı sanksiyaların sərtləşdiyi bir vaxtda, logistikamüstəqilliyi artıq sadəcə iqtisadi səmərəlilik deyil, millitəhlükəsizlik məsələsidir. Əliyevin səfəri çərçivəsində imzalanan15 ikitərəfli saziş – enerji, texnologiya və infrastruktursahələrini əhatə edən sənədlər – bu prosesi institusional səviyyəyəqaldırdı.
Enerji sinerjisi: neft, elektrik və rəqəmsalinfrastruktur
Orta Dəhlizin inkişafı enerji ölçüsündən kənarda mümkün deyil.Azərbaycan və Qazaxıstan artıq Bakı–Tbilisi–Ceyhan kəmərivasitəsilə neft tranzitini artırmaq üçün birgə layihələr həyatakeçirir. Bu marşrut hazırda Cənubi Avropaya neft tədarükünün 6faizini təmin edir. 2026-cı ilə qədər bu rəqəm 15 milyon tona çatabilər. Bakı üçün bu, Xəzər enerji resurslarının paylanma mərkəzinəçevrilmək deməkdirsə, Astana üçün bu, geosiyasi sarsıntılara qarşısığorta mexanizmidir.
Eyni dərəcədə vacib layihə Xəzərin dibi ilə çəkiləcək enerjikabelidir – o, Azərbaycanın, Qazaxıstanın və Gürcüstanın enerjişəbəkələrini birləşdirəcək. Dünya Bankının qiymətləndirməsinə görə,bu layihə “Xəzər yaşıl qövsü”nün – Mərkəzi Asiyanın bərpa olunanenerjisini Avropanın enerji bazarına birləşdirəcək yeni klasterin –əsasını təşkil edə bilər. Aktöbə və Manğıstau vilayətlərindəkikülək və günəş stansiyalarında istehsal olunan enerji Bakıüzərindən Qara dəniz vasitəsilə Avropa şəbəkələrinə ötürüləcək.
Bu, artıq təkcə nəqliyyat marşrutu deyil – bu, neft, qaz,məlumat, enerji, rəqəmsal standartlar və süni intellektibirləşdirən yeni transavrasiya infrastrukturu deməkdir.Azərbaycanla Qazaxıstan arasında imzalanan sazişlərin birindərəqəmsallaşma və süni intellektin xüsusi yer tutması təsadüfi deyil– məhz onlar yeni əməkdaşlığın texnoloji skeletiniformalaşdırır.
Mərkəzi Asiya Avropa ilə Asiya arasında: suveren modernləşməninssenariləri
Özbəkistan: Brüssel ilə Pekin arasında
2025-ci ilin iyununda Özbəkistan və Avropa İttifaqı BrüsseldəGenişləndirilmiş Tərəfdaşlıq və Əməkdaşlıq Sazişi imzaladı. Busənəd təkcə hüquqi formal deyil – o, Daşkəndin “çoxvektorlusiyasət” modelindən qarşılıqlı asılılığın yeni tipinə keçidiniifadə edir.
Enerji və xammal tədarükündə xarici asılılıqla üzləşən Aİ indiAvrasiyada etibarlı tərəfdaşlar axtarır. Qızıl, uran, mis və nadirtorpaq elementləri ilə zəngin Özbəkistan bu yeni geo-iqtisadixəritənin mərkəzinə çevrilib. Dünya Bankının məlumatına görə,2020–2024-cü illərdə Aİ-nin Özbəkistana birbaşa investisiyaları 43faiz artıb, Avropa ilə ticarətin payı isə ümumi dövriyyənin 10faizinə çatıb.
Bununla yanaşı, Özbəkistan Çinlə strateji əməkdaşlığını daqoruyur. 2024-cü ildə iki ölkə arasında ticarət dövriyyəsi 11,4milyard dollara çatıb – bu, Özbəkistanın Türkiyə və Cənubi Koreyailə ümumi ticarətindən çoxdur. Bu “avrasiya balansı” region üçünnadir hadisədir. Daşkənd siyasətini “asimmetrik açıq qapı” prinsipiüzərində qurur: hərbi-siyasi ittifaqlara girmir, amma bir neçə gücmərkəzinin enerji, rəqəmsal və nəqliyyat təşəbbüslərində eynivaxtda iştirak edir.
Xüsusi diqqətə layiq məqam – qızıl ixracıdır. 2025-ci ilin ilkdoqquz ayında ölkə 9,8 milyard dollarlıq qızıl satıb. Bu, ümumiixracın 37 faizinə bərabərdir. Bu qədər bir mənbədən asılılıqiqtisadiyyatı dünya bazar qiymətlərinin dəyişkənliyinə qarşı həssasedir. Amma strateji baxımdan bu, suverenliyin maliyyə təminatı kimidəyərləndirilə bilər – qızıl sənaye və infrastrukturunmodernləşməsi üçün valyuta sabitliyini qorumağa imkan verir.
Aİ ilə imzalanan saziş Özbəkistana ÜTT-yə (Ümumdünya TicarətTəşkilatı) gedən yolu açır. Bu, simvolik olsa da, ölkəninbeynəlxalq ticarət qaydalarına uyğunlaşmasının göstəricisidir.Azərbaycan üçün isə bu, vacib məqamdır: Bakı artıq ümumi oyunqaydalarına əməl edən, proqnozlaşdırıla bilən tərəfdaşla işləyəcək– bu, bugünkü Avrasiyada nadir keyfiyyətdir.
Qırğızıstan: texnoloji sıçrayış və regionalambisiya
Qırğızıstan adətən miqrasiya və köçürmələrə bağlı kiçikiqtisadiyyat kimi təsəvvür olunur. Amma Tokmokda yaradılan ilkinnovasiya texnoparkı bu stereotipi dəyişə bilər.
Bu layihə “rəqəmsal əsrə çatmaq cəhdi” deyil, strateji düşüncədədönüş nöqtəsidir: artıq resursa yox, intellektə, idxala yox,texnologiyanın istehsalına üstünlük verilir.
Dövlət–özəl tərəfdaşlıq modeli əsasında yaradılan ekosistemstartapları, tədqiqat laboratoriyalarını və istehsal şirkətlərinibirləşdirir. Mərkəzi Asiya Rəqəmsal Siyasət Mərkəzininhesablamalarına görə, Tokmok texnoparkı tam gücü ilə işə düşərsə,rəqəmsal iqtisadiyyatın ÜDM-dəki payı 2030-cu ilə qədər 3 faizdən 8faizə qalxacaq. 7 milyon əhalisi olan bir ölkə üçün bu, ciddistruktur dəyişikliyidir.
Rəqəmsal idarəetmədə böyük təcrübəyə malik AzərbaycanQırğızıstan üçün təbii tərəfdaş ola bilər. ASAN Xidmət kimiazərbaycanlı texnoloji həllərin Qırğız mühəndis təşəbbüsləri iləbirləşdirilməsi regionu Qərb və Çin IT nəhənglərindən asılı olmayantexnoloji suverenlik meydanına çevirə bilər.
Tacikistan: strateji metallar və yeni sənayeməntiqi
Tacikistan ilk baxışda regionun ən zəif iqtisadiyyatıdır.Adambaşına düşən ÜDM 1430 dollardır – bu, MDB məkanında ən aşağıgöstəricidir. Amma məhz belə ölkələr çox vaxt “gələcək artımnöqtələrinə” çevrilir.
Dövlət şirkəti TALCO Group ilə Cənubi Koreyanın GB Innovationşirkətinin Mayxur volfram yatağının işlənməsi üzrə birgə layihəsiölkənin iqtisadi profilini dəyişə bilər.
Volfram XXI əsrin açar metalıdır – onsuz nə batareyalar, nəmüdafiə sistemləri, nə də mikroçiplər mümkündür. OECD-ninproqnozuna görə, 2030-cu ilə qədər bu metalın qlobal tələbi 50faizdən çox artacaq.
Volfram ehtiyatlarına görə Avrasiyada ön sıralarda olanTacikistan kritik materiallar zəncirində vacib halqaya çevriləbilər. Cənubi Koreya ilə əməkdaşlıq da təsadüfi deyil: Seul Çinasılılığını azaltmaq üçün alternativ strateji metal mənbələriaxtarır. Buna görə də TALCO–GBI layihəsi sırf iqtisadi deyil – onungeopolitik çəkisi var.
Əgər Azərbaycan, Qazaxıstan və Türkmənistan Avrasiyanın enerjitəchizatını təmin edirsə, Tacikistan texnoloji suverenliyin mineraltəməlini formalaşdırmağa başlayır.
Türkmənistan: qaz diplomatiyası və “Arkadagın işıqlıyolu”
Uzun müddət siyasi təcriddə olan Türkmənistan tədricən regionalproseslərə qayıdır. TAPI layihəsi çərçivəsində inşa edilən“Sərhədabat–Herat” qaz kəməri sadəcə infrastruktur deyil,geo-iqtisadi bəyanatdır.
Bu qaz kəməri Mərkəzi və Cənubi Asiyanı birləşdirərək,Türkmənistanın enerji potensialını Pakistan və Hindistanın sənayemərkəzləri ilə əlaqələndirir. İllik 33 milyard kubmetr qaz – bu,“Qazprom”un 2022-ci ilə qədər Avropaya ixrac etdiyi həcmin təxminən10 faizidir.
Layihə tam başa çatarsa, Türkmənistan təkcə tranzit gəliriqazanmayacaq, həm də regional enerji brokerinə çevriləcək. Maraqlıdetal odur ki, tikinti üzrə konsaltinq xidmətini ABŞ şirkətiBownstein həyata keçirir. Bu fakt Qərbin yenidən Mərkəzi Asiyanı“bufer zona” kimi deyil, strateji imkanlar məkanı kimi görməyəbaşladığını göstərir.
Azərbaycan üçün isə TAPI potensial olaraq Xəzər və Əfqanıstanstrategiyalarını birləşdirən nöqtədir. Türkmənbaşı və Bakıüzərindən alternativ qaz xəttinin Avropaya uzadılması gələcəkdəXəzər regionunun vahid enerji infrastrukturunu yarada bilər.
Ssenari analiz: Mərkəzi Avrasiyanın gələcəyinin üçmodeli
1. “Regional nüvə” modeli.
Bu ssenaridə Azərbaycan, Qazaxıstan və Özbəkistan dayanıqlı üçlükformalaşdırır və regionun nəqliyyat, enerji və rəqəmsal siyasətinikoordinasiya edən əsas gücə çevrilir. Orta Dəhliz bu halda NATO-nuniqtisadi ekvivalenti kimi işləyir – yəni kollektiv inkişafmexanizmi rolunu oynayır. Bu konfiqurasiya regiona siyasimuxtariyyət qazandırır, xarici asılılığı azaldır və daxilisinxronluq yaradır.
2. “Çoxvektorlu parçalanma” modeli.
Əgər xarici oyunçular – Aİ, Çin, Rusiya və ABŞ – arasındakı rəqabətgüclənsə, Mərkəzi Asiya yenidən təsir zonalarına bölünə bilər.Qazaxıstan – Şimala, Özbəkistan – Qərbə, Türkmənistan isə – Cənubayönələr. Bu vəziyyətdə Azərbaycan balans yaradan vasitəçi rolundaçıxış edəcək: bütün tərəflərlə əlaqəni qoruyacaq, amma uzunmüddətlistrategiya qurmaq imkanları məhdud olacaq.
3. “Texnoloji inteqrasiya” modeli.
Ən perspektivli ssenari budur. Region innovasiyalara əsaslananəməkdaşlıq məkanına çevrilir. Qazaxıstan sənaye mərkəzinə,Özbəkistan maliyyə və təhsil ocağına, Azərbaycan isə logistika vətexnoloji nüvəyə çevrilir. Türkmənistan və Tacikistan isə yeniistehsal üçün enerji və xammal təminatçıları kimi çıxış edirlər. Bumodeldə Azərbaycanın rolu həlledicidir – o, regional resurslarıqlobal bazarlarla və beynəlxalq institutların standartları iləbirləşdirir.
Azərbaycan – Avrasiya balansının memarı
Müasir Mərkəzi Asiya artıq “böyük dövlətlərin arxa həyəti”deyil, qərarların qəbul olunduğu yeni mərkəzə çevrilir. Regionölkələri indi strateji planlaşdırma ilə düşünürlər – burada əsasresurs nə təkcə neftdir, nə də qaz, əsas kapital – infrastruktur,texnologiya və etimaddır.
Azərbaycan bu yeni reallıqda unikal üstünlüklərə malikdir:siyasi sabitlik, nəqliyyat imkanları və enerji potensialı. O, buamilləri birləşdirərək Mərkəzi Avrasiyanın sistem memarınaçevrilib. Azərbaycanın strategiyası hegemonluqda deyil, qarşılıqlıasılılıqların memarlığında gizlidir – yəni regionu birləşdirəndayanıqlı əlaqələrin qurulmasında.
Əgər hazırkı tendensiyalar davam etsə, onilliyin sonuna qədər“Xəzər İnkişaf Bloku” adlı yeni geosiyasi anlayışın formalaşmasımümkündür – bu, müstəqil, amma sinxron hərəkət edə bilən dövlətləribirləşdirəcək.
Və bu blokda istiqaməti müəyyən edən, Şərqlə Qərbi yalnızcoğrafi deyil, həm də konseptual baxımdan birləşdirən mərkəz məhzBakı olacaq – logistikanı, iqtisadiyyatı və ideyanı eyni xəttəgətirən strateji körpü kimi.
