Müəllif: Elçin Alıoğlu
Mənbə: Trend
Bu il Azərbaycanın ən həssas sahələrindən biri olan heyvandarlıqda dönüş nöqtəsi kimi yadda qalacaq. Sabit iqtisadi artım və ərzaqla özünütəmin məqsədlərinə baxmayaraq, ölkə yenidən paradoksla üz-üzə qaldı: kənd təsərrüfatına qoyulan sərmayə və modernləşmə proqramları artdıqca, süd, ət və hazır məhsullarda idxaldan asılılıq da artır.
Bu il rəqəmlər artıq quru statistika deyil, sistemli zəifliklərin aynasına çevrildi. Bu zəifliklərə əlavə olaraq, bölgələrdə baş vermiş dabaq (ayaq-ağız) xəstəliyi də həm təsərrüfatlara, həm də baytarlıq infrastrukturuna ciddi zərbə vurdu.
Süd sənayesi hər zaman ölkənin kənd təsərrüfatı sağlamlığının göstəricisi sayılıb. Azərbaycanda bu sahə həm sosial, həm də iqtisadi baxımdan ən həssas sektorlardan biri olaraq qalır. Dövlət Gömrük Komitəsinin məlumatına görə, 2025-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında ölkəyə 21,5 milyon dollar dəyərində 12,2 min ton süd və qaymaq idxal edilib. Rəqəmlər cüzi görünür - ümumi idxalın cəmi 0,1%-i. Lakin məhz bu kiçik pay artan asılılığı əks etdirir.
İdxal həcmi bir il ərzində 16,8%, xərclər isə 23,9% artıb. Yəni ölkə təkcə daha çox almaqla qalmır, həm də hər ton üçün daha çox ödəyir. Bu da daxili istehsalın nə keyfiyyət, nə də çeşid baxımından tələbatı qarşılamadığını göstərir.
İdxal südünün orta qiyməti əvvəlki ilə nisbətən artıb. Bu, həm dünya bazarlarında qiymətlərin yüksəlməsi, həm də daxili bazarda təzyiqin artması ilə bağlıdır. Qaymaq, yağ və pendir kateqoriyalarında çatışmazlıq xüsusilə nəzərə çarpır - bu məhsullarda idxalın payı artıq 40%-ə yaxınlaşır.
Səbəblər təkcə iqtisadi deyil. Kiçik təsərrüfatların aşağı məhsuldarlığı, köhnəlmiş emal texnologiyaları və infrastrukturun bərabər paylanmaması daxili bazarı zəiflədir. Hazırda ölkədə südün təxminən 60%-i kiçik ailə təsərrüfatlarında istehsal olunur. Burada sənaye standartları, soyutma sistemləri və sanitar sertifikatlaşdırma yoxdur. Bu, ixrac imkanlarını bağlayır, daxili rəqabət qabiliyyətini isə zəiflədir.
"Milla", "Atena", "Azər Süd", "Gilan Dairy", "Saf" kimi iri müəssisələr fəaliyyət göstərsə də, onların ümumi istehsaldakı payı 25%-dən çox deyil. Bu şirkətlər bazarın əsas təchizatçılarıdır, lakin mövsümi dövrlərdə onlar da xammalın bir hissəsini idxal etməyə məcbur qalır.
Bunun fonunda qiymətlər sürətlə artır. 2025-ci ilin sentyabrında Bakıda 1 litr pasterizə edilmiş südün qiyməti 1,8-2 manat arasında dəyişirdi. 2024-cü ildə bu göstərici 1,4-1,5 manat idi. Ev qaymağı və kəsmik demək olar ki, şəhər bazarlarından yoxa çıxıb.
İqtisadçılar bildirirlər ki, ilin əvvəlində dolların manata qarşı zəifləməsi belə südün pərakəndə qiymətlərini sabitləşdirməyə kömək etmədi. Əsas səbəb - emal güclərinin çatışmazlığı və bəzi regionlarda epizootik sabitliyin pozulmasıdır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi son illərdə süd istehsalında illik 2,5-3% artım qeydə alır. Lakin struktur baxımından balanssızlıq qalmaqdadır. Əksər təsərrüfatlar ailə tipli olduğundan, süni mayalanma, genetik seleksiya və yem balanslaşdırılması kimi müasir texnologiyalar hələ geniş tətbiq edilmir. Nəticədə, Azərbaycanda bir inəyin illik məhsuldarlığı orta hesabla 2,7-3 min litr təşkil edir, halbuki Avropa İttifaqı ölkələrində bu göstərici 7-8 min litrdir.
"Aqrar İnkişaf - 2030" proqramı süd məhsulları üzrə özünütəmin səviyyəsini 2030-cu ilə qədər 90%-ə çatdırmağı hədəfləyir. Amma 2025-ci ilə gəldikdə bu göstərici 68-70% aralığındadır.
Dövlət vəziyyəti dəyişmək üçün damazlıq mal-qara və texnika alınmasına subsidiya ayırmaqda davam edir. Təkcə ilin ilk doqquz ayında "Aqrar Kredit və İnkişaf Agentliyi" vasitəsilə 52 milyon manatdan çox vəsait heyvandarlıq və emal müəssisələrinə yönəldilib. Amma bu tədbirlər hələ məhdud nəticə verir. Kreditlərin böyük hissəsi yeni layihələrə yox, mövcud istehsal güclərinin təmirinə sərf olunur. Fermerlər isə yem qiymətlərinin (ildə orta hesabla +17%) bahalaşmasından narazıdırlar, çünki bu, süd istehsalını az gəlirli edir.
Süd sektoru struktur zəifliyin göstəricisinə çevrildiyi halda, ət bazarı 2025-ci ildə sanki dözümlülük testinə çevrildi. Qiymətlər, logistika, baytarlıq nəzarəti və epizootik risklər bir nöqtədə birləşdi və Bakı eyni anda üç cəbhədə - iqtisadi, sanitariya və diplomatik sahələrdə - hərəkət etməyə məcbur qaldı.
2025-ci ilin yanvar-sentyabr aylarında ölkəyə 75,8 milyon dollar dəyərində 33,3 min ton ət idxal edilib. Bu, ötən ilin eyni dövrü ilə müqayisədə 8 min ton az - yəni 19,5% azalma deməkdir. Pul ifadəsində azalma 16,2% təşkil edib.
Bir baxışda bu, müsbət tendensiya kimi görünə bilər: idxal azalırsa, deməli, daxili istehsal artır. Amma reallıq fərqlidir. İstehsal həcmi artmayıb, əksinə, bir sıra rayonlarda kəsimlik mal-qaranın azalması və gəlirliliyin düşməsi müşahidə olunur.
İdxalın azalması fonunda 1 kq idxal ətinin orta qiymətinin 3,87 manata yüksəlməsi göstərir ki, tələbat sabit qalıb, təklif isə məhduddur. Deməli, idxalın azalması özünütəminlə deyil, qiymət təzyiqi və logistika problemləri ilə bağlıdır.
Ənənəvi olaraq Azərbaycanın əsas ət tədarükçüləri Braziliya, Rusiya, Ukrayna və Belarus olub. Fəqət 2025-ci ildə Bakı yeni addımlar ataraq "təhlükəsiz idxal" strategiyasına yönəldi - yəni baytarlıq nəzarəti təmin edən və sabit tədarükə malik ölkələrlə əməkdaşlıq.
Ən mühüm hadisələrdən biri Rumıniya bazarının açılması oldu. Uzun danışıqlardan sonra Rumıniyanın Qida və Baytarlıq Nəzarəti İdarəsi (ANSVSA) sertifikatları təsdiqlədi və bununla rumın şirkətlərinə Azərbaycana quş əti, qoyun, keçi, mal, donuz əti və süd məhsulları ixracına icazə verildi. Bu, təkcə texniki qərar deyil, həm də strateji siqnaldır: Azərbaycan tədarük mənbələrinin məhdud dairəsindən çıxmaq və Şərqi Avropa üzərindən yeni logistika marşrutları qurmaq niyyətindədir. Rumıniya üçün isə bu, Cənubi Qafqaza açılan iqtisadi pəncərədir - burada ətə tələbat sabit və artandır.
Eyni vaxtda Azərbaycan Pakistan bazarını da açdı. Pakistanın Heyvanların Karantin Departamenti bütün baytarlıq tələblərinə cavab verən sertifikat təqdim etdi. İl sonuna qədər Azərbaycana ilk partiya mal əti gətiriləcəyi gözlənilir. Bu addım həm də siyasi ölçüyə malikdir: Bakı və İslamabad artıq təkcə müdafiə sahəsində deyil, aqrar və ərzaq əməkdaşlığında da tərəfdaşlıqlarını dərinləşdirirlər.
2025-ci ilin ilk doqquz ayında daxili ət istehsalı 320 min ton olub - bu, ötən illə müqayisədə 2% azdır. Əsas səbəblər - yem qiymətlərinin bahalaşması, əhalinin alıcılıq qabiliyyətinin azalması və bəzi bölgələrdə epizootik risklərin təsiridir.
Neftçala, Bərdə, Ağcabədi və Şəmkir rayonlarında fəaliyyət göstərən iri təsərrüfatlar heyvan sayının azaldığını bildirir, kiçik fermerlər isə daha ucuz və çevik istiqamətə - quşçuluğa - yönəlirlər. Quş əti istehsalı təxminən 4% artsa da, bu, mal və qoyun ətindəki azalmaları kompensasiya etməyə kifayət etmir.
Xüsusilə qoyun ətində çatışmazlıq daha kəskindir. Oktyabr-noyabr aylarında bəzi rayonlar arasında heyvan daşınmasının məhdudlaşdırılması və mal bazarlarının bağlanması nəticəsində Bakıda qoyun ətinin qiyməti 1 kq üçün 17 manatı keçib. İlin əvvəlində bu rəqəm 13-14 manat idi.
Azərbaycan açıq şəkildə bildirir ki, ərzaq müstəqilliyi radikal baytarlıq və sanitar nəzarət islahatları olmadan mümkün deyil. 2025-ci ildə Qida Təhlükəsizliyi Agentliyi (AQTA) və Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin nəzdindəki Aqrar Xidmətlər Agentliyi heyvanların izlənməsi və nəzarətinin rəqəmsallaşdırılmasını gücləndirərək EKTIS (Elektron Kənd Təsərrüfatı İnformasiya Sistemi) sistemini tətbiq etdi. Bu sistem vasitəsilə artıq peyvəndləmə, mənşə və heyvanların hərəkəti barədə bütün məlumatlar elektron qaydada qeydə alınır.
Eyni zamanda, ət istehsal edən təsərrüfatların dəstəklənməsi proqramı davam etdirilir: kökəltmə subsidiyaları, damazlıq heyvanlar üzrə kompensasiyalar və güzəştli kreditlər verilir. Lakin 2025-ci ilin əsas prioriteti həcmi artırmaq deyil, dayanıqlı təchizat zəncirləri və ərzaq ehtiyatlarının sığorta mexanizmini formalaşdırmaqdır. Bakı bu məsələdə praqmatik mövqe tutur: etibarlı tərəfdaşlarla əməkdaşlığı möhkəmləndirir, eyni zamanda qeyri-sabit idxal mənbələrindən asılılığı azaldır.
2025-ci ilin payızı bir daha göstərdi ki, ərzaq təhlükəsizliyi təkcə iqtisadi göstəricilərlə deyil, həm də bioloji sabitliklə müəyyən olunur. Heyvandarlığın region iqtisadiyyatının dayaqlarından biri olduğu Azərbaycanda dabaq xəstəliyinin (foot-and-mouth disease) yayılması son on ilin ən ciddi sınağına çevrildi.
Oktyabrın əvvəlində ilk yoluxma xəbərləri yayıldı. Cəmi iki həftə ərzində xəstəlik Astara və Cəlilabaddan tutmuş Qax və Bərdəyə qədər bir neçə əsas heyvandarlıq zonasına çatdı.
Astarada Selyakəran, Gyüləkəran, Kələdəhne, Böyük Şahagacı, Suparıbağ, Şiyəkəran və Ərçivan kəndləri yoluxma ocaqlarına çevrildi. Fermerlər inək və qoyun tələfatının artdığını, südün satışının karantin səbəbindən dayandığını bildirirdilər.
Cəlilabad və Masallıda vəziyyət oxşar idi - xəstəlik otlaq və bazar marşrutları boyunca yayılırdı. Oktyabrın sonuna doğru Bərdə, Beyləqan və Ağcabədi rayonlarında da yeni ocaqlar qeydə alındı. Qaxda isə fermerlər onlarla quzunun tələf olduğunu söyləyirdi.
AQTA 25 oktyabrdan etibarən risk zonalarında mal bazarlarını bağladı, təsərrüfatlara isə tam dezinfeksiya və dezinseksiya aparmaq göstərişi verdi. Ticarət yalnız yoxlamadan sonra bərpa oluna bilərdi.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyinin ilkin hesablamalarına görə, dabaq və onunla bağlı məhdudiyyətlər nəticəsində 2025-ci ilin IV rübündə süd istehsalı 8-10%, ət istehsalı isə 5-6% azalacaq.
Bakı vəziyyəti idarəli şəkildə nəzarətdə saxlamağa çalışır. AQTA və Aqrar Xidmətlər Agentliyi birgə nəzarət tədbirlərini gücləndirdi. 25 oktyabrdan Gürcüstandan diri heyvan idxalına məhdudiyyət qoyuldu, yalnız 72 saat ərzində kəsimə göndəriləcək partiyalar üçün istisna saxlanıldı.
Hər bir idxal olunan heyvan karantin və laboratoriya testindən keçir.
Ölkə daxilində EKTIS sistemi üzərindən heyvanların rəqəmsal uçotu gücləndirildi. Bütün yoluxma, peyvənd və tələfat halları onlayn şəkildə qeydə alınır.
Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi bildirir ki, payız peyvəndləmə mərhələsi dekabrın sonuna qədər başa çatacaq, əlavə vaksinlər isə Türkiyə və Qazaxıstandan alınır.
Dabaq hadisəsi daha dərin struktur problemi açıq göstərdi: ambisiya ilə infrastruktur arasında tarazlıq yoxdur. Azərbaycan müasir süd və ət zavodları qurur, lakin heyvanların 70%-nin olduğu kəndlərdə baytarlıq xidməti hələ də minimal səviyyədədir.
Dövlət milyonlarla vəsaiti aqrar texnologiyalara və rəqəmsal platformalara yatırır, amma real təhlükə məhz antisanitar şəraitdə fəaliyyət göstərən heyvan bazarlarından gəlir. AQTA-nın məlumatına görə, virusun ilkin yayılma mənbəyi məhz həmin bazarlardır.
Hökumət zərər çəkmiş bölgələr üçün müvəqqəti subsidiyaları və yemlərlə dərmanlara güzəştli mexanizmləri nəzərdən keçirir. Nazirlər Kabineti səviyyəsində heyvanların hərəkətinə nəzarətin sərtləşdirilməsi və "baytarlıq klasterləri" - diaqnostika və peyvənd məntəqələrindən ibarət kooperativ şəbəkələrin yaradılması müzakirə olunur.
Mütəxəssislər hesab edirlər ki, 2026-cı ilin yazına qədər vəziyyət sabitləşəcək, lakin itkilərin təsiri qaçılmazdır. Heyvan sayındakı azalma və süd məhsuldarlığının enməsi növbəti ilin statistik göstəricilərinə ciddi təsir edəcək, bərpa isə zaman və etimad tələb edəcək.
Süd, ət və baytarlıq təhlükəsizliyi ilə bağlı 2025-ci ildə Azərbaycanda baş verənlər kənd təsərrüfatında "mövsümi problem" deyil - bu, yüklənmiş sistemin göstəricisidir. Bu yük artıq həm qiymət formalaşmasına, həm idxal strukturuna, həm də dövlətin ritorikasına təsir göstərib.
Rəsmi Bakının baxışı ilə bu mənzərəni ümumiləşdirsək, tablo belə görünür: praqmatik, lakin xəbərdarlıq dolu.
İnkar olunmaz faktdır ki, 2025-ci ildə ölkə 9 ay ərzində 12,2 min ton süd və qaymaq idxal edib və bunun üçün 21 milyon dollardan çox vəsait xərcləyib. Həcmlər 16,8%, xərclər isə 23,9% artıb. Yəni Azərbaycan təkcə daha çox süd və süd məhsulu almayıb, həm də onları daha baha qiymətə alıb.
Makroiqtisadçılar üçün bu, cəmi 0,1%-lik idxal payı kimi görünə bilər. Amma sosial mənada bu, çox ciddi siqnaldır - çünki süd lüks deyil, gündəlik səbət məhsuludur.
Niyə bu məhz indi baş verir? Cavab sadədir.
Birinci səbəb: daxili təsərrüfatlar artıq bazarın tələb etdiyi çeşid strukturunu verə bilmir. Şəhər bazarı dəyişib. Şəhər istehlakçısı indi sadəcə "süd" almır. O, standartlaşdırılmış məhsul alır: pasterizə olunmuş qaymaq, qablaşdırılmış kərə yağı, tərkibi sabit olan kəsmik, yoqurt, əridilmiş pendir. Bu artıq "kənddən gətirilmiş bir vedrə xama" dövrü deyil. Bu sənaye keyfiyyəti dövrüdür.
Belə məhsulu istehsal etmək üçün sadəcə inək kifayət deyil. Soyuq zəncir lazımdır (yəni süd sağılmadan zavoda qədər sabit temperaturda daşınmalı, bakterioloji göstəricilər nəzarətdə saxlanmalıdır), laboratoriya nəzarəti lazımdır, zülal-faiz sabitliyi lazımdır. Bu olmadan sən supermarket rəfində dayana bilmirsən.
Azərbaycanda isə çiy südün əsas hissəsi hələ də kiçik ailə təsərrüfatlarından gəlir. Bu təsərrüfatların çoxunda nə soyuducu çən var, nə gündəlik sanitariya protokolu, nə də keyfiyyət üzrə sənədləşmə. Yəni məhsul fiziki olaraq var, amma sənaye standartına uyğunlaşdırılmayıb. Ona görə də emalçı zavod bu südü hər zaman qəbul edə bilmir, xüsusən də iri şəbəkələr üçün nəzərdə tutulan məhsul xəttinə. Nəticədə daxili xammal bolluğu kağız üzərində qalır, bazarda isə defisit yaranır.
Ikinci səbəb: epizootik vəziyyət. Dabaq və regionlarda tətbiq olunan karantin məhdudiyyətləri (xüsusilə Astara, Cəlilabad, Masallı, Qax, Bərdə, Beyləqan, Ağcabədi istiqamətində) təkcə mal-qaranı qırmadı. Südün Bakıya çıxışını da kəsdi.
Sxem sadədir. Fermer süd sağır, amma rayon "qırmızı zona" elan olunub - karantin. Heyvan hərəkətinə məhdudiyyət var, xammalın satışına məhdudiyyət var. Bəzi yerlərdə baytarlıq arayışı olmadan çiy südün, hətta qaymağın belə satışına birbaşa qadağa qoyulub. Nə alınır? Süd var, amma südə çıxış yoxdur. Məhsul rayon daxilində ilişib qalır, Bakı bazarına çatmır.
Bu halda emalçı nə edir? Alternativ xammal axtarır. Bu ya idxal qaymağıdır, ya da toz süd (quru süd) əsasında qarışıq texnologiyalar. Hər iki halda bu, daha bahalıdır. Ona görə də rəfdə qiymət qalxır. Yəni burada qiyməti qaldıran şey tamah deyil. Burada qiyməti qaldıran epidemioloji məhdudiyyətdir.
Üçüncü səbəb: yem amili. 2025-ci ildə bir çox rayonlarda kombiklərin (yem qarışıqları, yəni sənaye yeminin) qiyməti orta hesabla təxminən 17% qalxdı. Bu, südün maya dəyərinə birbaşa zərbədir. Fermer heç vaxt özünə zərər satmaz. Xüsusən də əgər yemini nağd pulla alırsa və dövlət subsidiyası yalnız dövriyyənin bir hissəsini bağlayırsa.
O hansı seçimdə qalır? Ya sürünü azaldır, ya da sağımı azaldır. Hər iki halda ölkə daxilində təklif düşür. Təklif düşəndə isə idxal kanalı güclənir.
Burada ən təhlükəli məsələ qiymətin özü deyil. Ən təhlükəli məsələ vərdişdir.
Baxırıq mexanikaya: əgər emalçı idxal kanalına oturuşursa - yəni o artıq xammalı Rumıniyadan, Braziliyadan, başqa yerdən ardıcıl şəkildə gətirə bilirsə - o daha əvvəlki kimi kənddəki yerli fermera məhkum deyil. Bu, istehsalçı-fermer üçün təhlükəli siqnaldır. Çünki zəmanətli alıcısı olmayanda o, sahədən çıxır. Fermer sahədən çıxanda ölkə gələn il artıq təkcə idxalı artırmır, idxala məcbur qalır. Rəsmi Bakı məhz buna yol vermək istəmir: kənd təsərrüfatında dirəyi qırmaq olmaz, çünki onu bərpa etmək bahadır və uzun çəkir.
Azərbaycan artıq epizootik təhlükəsizlik məsələsində kompromisə getmir. Bir neçə faizlik qiymət qənaəti naminə xəstəliyi ölkəyə buraxmaq - dövlət bunu 2025-ci il payızında artıq "qətiyyən olmaz" səviyyəsinə qaldırdı.
Dabaqdan sonra hər bir diri heyvan sərhəddə potensial təhlükə kimi qəbul olunur. Buna görə də 25 oktyabrdan Gürcüstan xətti ilə diri heyvan gətirilməsinə məhdudiyyətlər sərtləşdirildi: yalnız 72 saat ərzində dərhal kəsimə göndəriləcək partiyalara icazə. Yəni "heyvan gətirək, burada saxlayıb yemləyək, sonra bazarlaşarıq" dövrü müvəqqəti bağlanır. Nə üstünlük verir bu yanaşma? Çünki hazır ət partiyası (kəsilmiş, baytarlıq sertifikatı ilə) daha idarəolunandır nəzarət baxımından. Dövlət riskdən qaçır.
Rumıniya ilə yeni xətt açılır: ANSVSA (Rumıniyanın baytarlıq və qida təhlükəsizliyi qurumu) Azərbaycan üçün rəsmi uyğunluq sertifikatlarını təsdiqləyir. Bu, quş əti, qoyun əti, keçi əti, mal əti, hətta donuz əti və süd məhsullarını əhatə edir. Paralel olaraq Pakistanla xətt açılır: Pakistan tərəfi öz Karantin Departamenti vasitəsilə Azərbaycanın tələblərinə uyğunluq sənədlərini təqdim edir və mal ətinin tədarükü üçün yaşıl işıq yanır.
Burada söhbət sadəcə "yeni dostlar tapdıq"dan getmir. Burada söhbət risklərin sığortalanmasından gedir. Bakı bir-iki mənbədən asılı qalmaq istəmir. Mənbələri portfel kimi idarə etmək istəyir. Harada xəstəlik var - həmin mənbə müvəqqəti bağlanır. Harada logistika bahalaşıb - həcm azalır. Harada baytarlıq nəzarəti sabitdir və qiymət rəqabətlidir - həmin mənbə həcm qazanır. Bu, səssiz, amma çox sərt siqnaldır: dövlət sabah qiyməti ucuzlaşdırmağı vəd etmir. Dövlət vəd edir ki, sabah ət ümumiyyətlə olacaq. Ərzaq təhlükəsizliyi üçün bu daha vacibdir nəinki "bir manat ucuz olsun" populizmi.
Azərbaycan 2025-ci ildə ilk dəfə açıq şəkildə belə bir reallıqla üz-üzə qaldı: epizootik hadisə (xəstəlik ocağı) artıq təkcə kənd təsərrüfatı nazirinin kabinet məsələsi deyil. Bu, ərzaq təhlükəsizliyi ilə bağlı dövlət siyasətinin mərkəzinə girib. Buradan nəticə belədir: süd, ət, baytarlıq və logistika artıq bir zəncirin həlqələridir. Bu zəncirdə boşluq varsa, qiymət sadəcə bahalaşmır - sosial sabitlik zəifləyir.
Burada söhbət bir il ərzində baş verən müvəqqəti sıxıntıdan getmir. Burada söhbət sistemin yeni mərhələyə keçməsindən gedir. Bu mərhələdə dövlət artıq fermerə sadəcə "istehsal et" demir. Dövlət paralel olaraq deyir: "mən sənə bazarı təmin edirəm, sən mənə biosabillik ver." Bu, artıq kənd təsərrüfatı dialoqu deyil. Bu, milli təhlükəsizlik dili.
Rəsmi Bakı 2025-ci ildə oyunu emosiyalarla yox, idarə olunan intizamla qurdu. Məqsəd açıqdır: bazarda panika yaratmamaq, sosial sabitliyi qorumaq, fermeri divara dirəməmək, amma eyni zamanda baytarlıq risklərini də görməzdən gəlməmək.
Artıq bir neçə istiqamət var ki, onlar təkcə operativ tədbir deyil, uzunmüddətli xətt kimi oxunur.
Birinci. Sərhəddə sanitar nəzarətin və karantinin sərtləşdirilməsi. Bu addım dabağa birbaşa cavabdır, amma eyni zamanda daxili bazarın müdafiəsidir. Sərhəddən keçən heyvan artıq "maşından düşdü, bazara getdi" statusunda deyil. İndi qayda belədir: əvvəl karantin. Yəni ölkəyə girən diri heyvan avtomatik risk hesab olunur və nəzarətə götürülür. Bu, idxal axınını ləngidir, bəli. Amma bu, həm də yerli sürünü qoruyur.
Ikinci. EKTIS üzərindən işləmək. Bu, həqiqətən strateji məsələdir. Dövlət artıq "Məhməddə 14 baş var, qonşuda 11 baş var" kimi şifahi hesabdan çıxmaq istəyir. Hədəf fərdi identifikasiya ilə rəqəmsal uçotdur. Çünki dəqiq uçot olmadan heç nə proqnozlaşdırmaq olmur: nə qədər heyvan kəsimə gedəcək, hansı rayonda süd nə qədər düşəcək, hansı kvartalda hansı bölgə qıtlığa girəcək. Uçot yoxdursa, siyasət yoxdur. EKTIS məhz bu uçotu qurmaq cəhdidir.
Üçüncü. İdxal ətinin istehlakçıya leqitimləşdirilməsi. Rumıniya və Pakistan xətti əslində bunun nümunəsidir. Hər iki istiqamətdə tədarük rəsmi baytarlıq sertifikatları ilə açılır. Yəni bazara belə mesaj gedir: "Bu ət təsadüfi mal deyil. Bu məhsul Azərbaycanda səlahiyyətli qurumlar tərəfindən icazə alıb." Bu təkcə ərzaq təhlükəsizliyi məsələsi deyil. Bu, siyasi legitimlikdir. Dövlət faktiki olaraq məsuliyyəti açıq daşıyır və bunu istehlakçıya göstərir.
Dördüncü. Subsidiyalar, kreditlər, damazlıq material və yem xərclərinə qismən kompensasiya.
Hökumət artıq aqrar agentliklər vasitəsilə heyvandarlıq sektorunu bu alətlərlə dəstəkləyib. Bu mexanizm sabah səhər bütün problemləri həll eləmir, amma sürünün əriyib yoxa çıxma sürətini aşağı salır. Başqa sözlə: dövlət prosesi tam dayandıra bilmir, amma onu yavaşıdır. Bu bəlkə də ən praktik mərhələdir: vaxt qazanmaq.
Beşinci. 2026-cı ilə hazırlıq. Rəsmi dairələr çox yaxşı anlayır ki, 2025-ci ilin dördüncü rübündə baş verənlər təqvimlə birlikdə bağlanmayacaq. İndi kəsilən zəifləmiş heyvan, indi düşən sağım o deməkdir ki, 2026-cı ilin yazında bazarda həm ət, həm süd daha az olacaq. Bu nə deməkdir? Bu o deməkdir ki, idxal kanalları - güzəştli şərtlərlə, hökumətlərarası razılaşmalar əsasında - qabaqcadan açılmalıdır ki, Bahar 2026-da pərakəndə qiymət alovlananda biz bazarı itirməyək. Bu danışıqlar artıq gedir və prioritet odur ki, tərəfdaş ölkələrin baytarlıq standartları bizim tələblərə uyğun olsun.
Azərbaycan əsas strateji hədəfdən - heyvani mənşəli baza məhsullarda ərzaq müstəqilliyindən - imtina etmir. Amma 2025-ci il göstərdi ki, "özümüzü təmin edirik" şüarı plakat sözü deyil. Bu, çox mürəkkəb mühəndislik tapşırığıdır. Burada eyni vaxtda bir neçə şey idarə olunmalıdır: sürünün sağlamlığı, fermerin rentabelliyi (yəni təsərrüfatın pulda qalması), logistika, emal gücü, keyfiyyət standartı və sonda - Bakı, Sumqayıt, Gəncə kimi böyük şəhərlərdə son qiymət. Yəni bu, sadəcə "mal-qaranı çoxaldın" deyil. Bu, bütöv zəncirdir.
Süd sektoru dərin texnoloji modernizasiyaya möhtacdır. Əgər biz inəklərin məhsuldarlığını illik 2,7-3 min litrdən heç olmasa 4-4,5 min litrə qaldıra bilməsək, qaymaq və pendirə görə həmişə xaricdən asılı qalacağıq. Bu, artıq aydındır. Deməli, damazlıq material, seleksiya (yəni hansı heyvanı saxlayırıq, hansını artırırıq), yem bazasının idarə olunması, süni mayalanma, südün yığılması və soyudularaq toplanması "arzu olunan tövsiyə" yox, dövlət dəstəyi ilə məcburi norma olmalıdır. Bu, xoş məsləhət mərhələsindən çıxıb.
Ət sektoru tədricən "nəzarət olunan idxal + lokal kökəltmə nüvəsi" modelinə keçirilir. Bu, "öz heyvandarlığımız yığışır" demək deyil. Bu, reallığın tanınmasıdır. Epizootik təzyiq (dabaq və s.) yüksəkdir, yem bahadır, alıcılıq gücü gərgindir. Yalnız daxili sürüyə arxayın dayanmaq siyasi riskdir. Bakı bu riski sığortalayır: paralel təchizat xətləri qurur, mənbələri şaxələndirir, yüksək nəzarət altında idxalı sistemə inteqrasiya edir. Bu, emosional deyil, rasionallıqdır.
Dabaqla mübarizə artıq "kampaniya" olmayacaq. Bu, iqtisadi siyasətin daimi elementi olacaq. Yəni söhbət təkcə "baytar gəldi, iynə vurdu, getdi" səviyyəsində deyil. Bir kənddə - misal üçün Astarada - sərhədyanı zonada başlayan yoluxma iki həftə içində Bakıda südün rəf qiymətinə təsir edir. Bu artıq açıq şəkildə milli iqtisadi təhlükəsizlik parametridir. Buna görə də heyvan hərəkətinə nəzarət, bazarların dezinfeksiyası, karantin dəhlizləri, qeyri-leqal heyvan dövriyyəsinin sıxışdırılması, rəqəmsal uçot altında peyvənd - bunlar qalıcı normalara çevrilir.
Əhali yeni dövlət səmimiyyətinə uyğunlaşmalı olacaq. Bakı artıq "biz ətlə də, südlə də tam özümüzü təmin edirik" nağılını satmır. Ritorika dəyişir. Yeni formula belədir: "mən sizə təhlükəsiz keyfiyyətdə məhsula sabit çıxışı təmin edirəm, o cümlədən tərəfdaş ölkələr vasitəsilə". Bu, daha yetkin mövqedir. Populyar şüar qədər şirin səslənmir, amma real işləyən modeldir.
Və ən vacib nöqtə. 2025-ci il ərzaq təhlükəsizliyini kənd təsərrüfatı mövzusu səviyyəsindən tam çıxardı. Bu, artıq təkcə inək və qoyun hekayəsi deyil. Bu, makrofinansdır. Bu, sosial sabitlikdir. Bu, sərhəd nəzarətidir. Bu, tədarükçülərlə münasibətlərin siyasi statusudur. Hətta diplomatiyadır.
Azərbaycan faktiki olaraq ikikanallı həyat təminatı sistemi qurur: daxili resurs + dövlət nəzarəti altında, baytarlıqdan keçmiş, etibarlı xarici təchizat dəhlizi. Bu, Bakının praqmatik xəttidir: mümkünsüzü vəd etməmək, idarə olunanı təmin etmək.
Gələn mərhələdə bu yanaşma daha da sərtləşəcək. Çünki müasir dünyada ərzaq artıq sadəcə qida deyil. Bu, suverenlik alətidir - enerji kimi, nəqliyyat dəhlizləri kimi, sərhəd təhlükəsizliyi kimi.
