Cənubi Qafqazın geosiyasi xəritəsi son illər strateji transformasiya dövrünü yaşayır. Ermənistanın Türkiyəyə çıxışının mümkünlüyü ilə bağlı Paşinyanın təklifləri bu prosesin həm siyasi, həm iqtisadi, həm də regional təhlükəsizlik aspektlərini açıq şəkildə göstərir. Baş nazirin təklifi – Alican–Keşişkənd–Sisian–Gorus marşrutundan istifadə – praktik baxımdan qısa müddətdə reallaşa biləcək potensiala malik olsa da, onun uğuru Ermənistanın və Azərbaycanın iradəsindən, ABŞ və Türkiyə ilə danışıqların gedişindən asılıdır.
Paşinyanın Ermənistan–Türkiyə sərhədini açmaq təşəbbüsü həm daxili, həm də regional siyasətdə strateji hədəflərlə bağlıdır. Bir tərəfdən, Ermənistan uzun illər blokadada qalmış ölkə kimi Ankara ilə sərhədin açılmasını iqtisadi canlanma və tranzit imkanlarının genişlənməsi baxımından özünün prioritet siyasəti kimi təqdim edir. Paşinyan bu təşəbbüsü vasitəsilə Türkiyəyə müəyyən diplomatik təzyiq göstərməyi və onu Ermənistan–Azərbaycan münasibətlərinə birbaşa cəlb etməyi hədəfləyir. Burada açıq siyasət məntiqi var: Ermənistan üçün sərhədin açılması yalnız iqtisadi fayda deyil, həm də Ankara ilə Bakı arasında balanslaşdırıcı rolu təmin etmək üçün strateji vasitədir.
Digər tərəfdən, bu təşəbbüs real geosiyasi maneələrlə üzləşir. Alican sərhəd keçidi 1993-cü ildən bağlıdır və açılması üçün Türkiyə tərəfi Azərbaycanla yekun sülh müqaviləsinin imzalanmasını əsas şərt kimi qoyur. Bu isə Paşinyanın iradəsi ilə təkbaşına həll edilə biləcək məsələ deyil; burada həm Azərbaycan, həm də regional güclərin mövqeyi həlledici rol oynayır. Ankara üçün sərhədin açılması yalnız ikitərəfli münasibətlərdən asılı deyil, həm də Cənubi Qafqazdakı təhlükəsizlik və enerji siyasətinə təsir edən regional balanslarla bağlıdır.
Məhz bu kontekstdə Azərbaycanın mövqeyi Paşinyanın planını məhdudlaşdıran amillərdən biridir. Bakı üçün əsas prioritet TRIPP marşrutunun inkişafı və istifadəyə verilməsidir ki, bu da Türkiyə ilə birbaşa quru əlaqəsini təmin edən strateji tranzit xəttidir. Paşinyanın təklif etdiyi üç sərhəd keçidi Bakı üçün prioritet xarakter daşımır və strateji planlarda yer almır. Bu isə onu göstərir ki, Ermənistanın təşəbbüsləri, hətta praktik baxımdan mümkün olsa da, Azərbaycanın əsas strategiyası ilə üst-üstə düşmür və regional siyasətdə ciddi tarazlıq tələb edir.
Analitik nöqteyi-nəzərdən baxıldıqda, Paşinyanın təklifi həm iqtisadi maraqlar, həm də diplomatik manevr üçün nəzərdə tutulmuş vasitədir. Amma onun uğuru üçün yalnız Ermənistanın təşəbbüsü kifayət deyil; burada həm regional inteqrasiya, həm də çoxtərəfli diplomatiya mühüm rol oynayır.
* * *
Paşinyanın təklif etdiyi marşrut iqtisadi baxımdan da müəyyən üstünlüklərə malikdir. Hazırda Türkiyədən Azərbaycana malların daşınması üçün əsas istifadə olunan Trabzon–Tbilisi–Qazax–Bakı marşrutu təxminən 1200 kilometrdir. Bu marşrut üzrə 430 kilometr Trabzon–Tbilisi, 260 kilometr Tbilisi–Qazax, 500 kilometr isə Qazax–Bakı hissəsinə düşür. Nəticədə, logistika xərcləri və nəqliyyat vaxtı yüksək olur, eyni zamanda bu marşrut regional tranzit üçün əlavə risklər daşıyır, çünki Gürcüstanın təhlükəsizlik və siyasi balansına bağlıdır.
Paşinyanın təklif etdiyi marşrut isə təxminən 630 kilometr uzunluqdadır. Alicandan İrəvana qədər cəmi 15 kilometr, İrəvandan Gorusadək 190 kilometr və Laçın–Bakı arasındakı məsafə 420 kilometrdir. Bu, marşrutu mövcud Gürcüstan yolu ilə müqayisədə təxminən iki dəfə qısaldır və daşımaların vaxtını, həmçinin logistika xərclərini əhəmiyyətli dərəcədə azalda bilər. Praktik olaraq, bu, Azərbaycan üçün tranzit xərclərinin optimallaşdırılması və yük dövriyyəsinin sürətləndirilməsi imkanlarını yaradır.
Bundan əlavə, marşrutun iqtisadi səmərəliliyi yalnız məsafə ilə ölçülmür. Qısa marşrut eyni zamanda tranzit təhlükəsizliyini və strateji nəzarəti artırır. Hazırda Türkiyədən Azərbaycana gedən mallar üçün Gürcüstan marşrutu tranzit dövlətin geosiyasi vəziyyətindən asılıdır, halbuki Ermənistan vasitəsilə keçəcək marşrut birbaşa regional balansın yeni elementini təşkil edə bilər. Bu isə şübhəsiz, yalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi üstünlük yaradır: Azərbaycanın nəzarəti altında olan tranzit dəhlizi regionda iqtisadi inteqrasiyanı sürətləndirə və strateji asılılığı azalda bilər.
Eyni zamanda, bu marşrutun istifadəyə verilməsi Ermənistan üçün də iqtisadi maraq doğurur. Ölkə uzun illər blokadada qaldığından hər hansı tranzit dəhlizi iqtisadi canlanma, xarici investisiyaların cəlbi və regional ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi baxımından önəmlidir. Beləliklə, marşrut həm Azərbaycanın, həm də Ermənistanın iqtisadi maraqları ilə müəyyən səviyyədə üst-üstə düşür, lakin bunun siyasi və diplomatik maneələrdən asılı olduğunu unutmamaq lazımdır.
Analitik baxımdan bu marşrut potensial olaraq Cənubi Qafqazın regional iqtisadi xəritəsini dəyişə və Orta Dəhlizin effektivliyini artıraraq Çin–Avropa tranzitini daha qısa və ucuz edə bilər. Lakin bu iqtisadi üstünlüklər yalnız siyasi iradə və çoxtərəfli razılaşmalar çərçivəsində reallaşa bilər; iqtisadi maraqlar və siyasi realitetlər bir-birindən ayrı düşünülə bilməz.
* * *
Paşinyanın təklif etdiyi marşrutun əsas təsir gücü geosiyasi və təhlükəsizlik kontekstində ortaya çıxır. Ermənistanın Türkiyəyə çıxışı Azərbaycandan keçərək reallaşdığı halda, bu marşrut regionun geosiyasi balansına birbaşa təsir göstərir. Əvvəla, belə bir tranzit dəhlizi Azərbaycanın nəzarətində olacağı üçün Ankara və İrəvan arasında mövcud balansı dəyişdirir. Türkiyə üçün bu marşrut həm iqtisadi, həm də diplomatik baxımdan maraqlıdır, çünki quru bağlantısı vasitəsilə Azərbaycanla birbaşa əlaqə təmin olunur, lakin bu əlaqənin Ermənistan ərazisindən keçməsi Ankara üçün potensial siyasi risklər də yaradır.
Eyni zamanda, marşrut Ermənistanın diplomatik manevr imkanlarını genişləndirir. İrəvan üçün bu yolun əsas məqsədi Türkiyəni Alican sərhədini açmağa razı salmaqdır. Bu isə Ermənistanın Ankara üzərində diplomatik təzyiq vasitəsi kimi istifadə etdiyi strateji alətdir. Analitik baxımdan, marşrut Ermənistanın regional oyunçular arasında mövqeyini möhkəmləndirməyə yönəlmiş siyasi manevrdir. Çünki tranzit imkanlarının genişlənməsi ilə İrəvan həm BMT və digər beynəlxalq qurumlarda, həm də regional forumlarda öz rolunu artırmaq imkanı əldə edir.
Digər tərəfdən təhlükəsizlik aspektləri kritik əhəmiyyət kəsb edir. Marşrutun reallaşması üçün Ermənistan–Azərbaycan sərhədində əlavə keçidlərin açılması tələb olunur ki, bu da yalnız tərəflər arasında sülh və etimad mexanizmlərinin qurulması ilə mümkündür. TRIPP marşrutunun inkişafı bu məsələdə Azərbaycan üçün prioritetdir və hər hansı əlavə tranzit dəhlizlərinin yaradılması Bakı tərəfindən ciddi təhlükəsizlik və strateji qiymətləndirmələrə tabedir.
Ümumiyyətlə, marşrut Cənubi Qafqazın yeni geosiyasi mənzərəsində kritik element rolunu oynaya bilər. O, regional iqtisadi inteqrasiyanı sürətləndirə, Türkiyə–Azərbaycan–Ermənistan əlaqələrində yeni dinamika yarada və regional təhlükəsizlik balansını yenidən formalaşdıra bilər. Lakin siyasi iradə, diplomatik mexanizmlər və regional razılaşmalar olmadan marşrut tam potensialını ortaya çıxara bilməz.
* * *
Paşinyanın təklif etdiyi marşrutla Zəngəzur dəhlizi arasında müqayisə Cənubi Qafqazın regional dinamikasını daha aydın göstərir. TRIPP koridoru — Laçın–Qubadlı–Zəngilan–Gorus istiqamətindəki quru dəhlizi — Azərbaycan üçün strateji prioritetdir və Türkiyə ilə birbaşa quru bağlantısını təmin edən ən qısa marşrut kimi qəbul edilir. Bu marşrut tamamlandıqda Türkiyə və Azərbaycan arasında yük daşımaları əlavə 130–140 kilometr qısalacaq, nəqliyyat xərcləri və vaxt minimuma enəcək və Orta Dəhlizin Çin–Avropa xətti üzrə səmərəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə artırılacaq.
Paşinyanın təklifi isə marşrut olaraq hazır vəziyyətdədir, iqtisadi baxımdan qısaldılmış məsafə və tranzit səmərəliliyini təmin edir. Amma onun strateji reallaşması siyasi və diplomatik maneələrdən asılıdır. Bütün bunlar həm Ermənistan, həm də Türkiyə üçün diplomatik manevr və Ankara üzərində təzyiq vasitəsi kimi istifadə olunur. Lakin Azərbaycanın prioritetləri ilə üst-üstə düşmədiyi üçün Bakı bu təşəbbüsü yalnız məhdud regional tranzit imkanı kimi qiymətləndirir.
Müqayisələr göstərir ki, bölgədə iqtisadi və strateji maraqlar siyasi iradə və regional razılaşmalarla müəyyən edilir. TRIPP layihəsi tamamlandıqdan sonra Cənubi Qafqazın iqtisadi xəritəsi dəyişəcək: Türkiyə–Azərbaycan–Ermənistan iqtisadi əlaqələri yeni məcraya yönələcək, regional tranzit dəhlizləri optimallaşacaq və Ermənistanın tranzitdən əldə edə biləcəyi siyasi fayda məhdudlaşacaq. Deməli, Ermənistanın Türkiyəyə çıxışı Azərbaycandan keçməklə potensial iqtisadi fayda və regional inteqrasiya üçün imkan yaradır, lakin onun reallaşması siyasi və diplomatik mexanizmlər vasitəsilə mümkün ola bilər.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
