Elm və ali təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə elmləri doktoru Rahil Nəcəf: “Azərbaycan elmi jurnallarının beynəlxalq nüfuzlu platformalara çıxışı daralır – səbəb elmi standartların tətbiq olunmamasıdır”
Elm və ali təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə elmləri doktoru Rahil Nəcəf son illərdə Azərbaycan elmi jurnallarının beynəlxalq elmi məkanla əlaqəsində müşahidə olunan geriləməni təəssüf hissi ilə qeyd edir. Onun sözlərinə görə, “beynəlxalq arenada tanınan elmi jurnallarımızın sayı azalmaqdadır. Əksinə, siyahı genişlənmək əvəzinə daralır. Bir çox elmi dərgilərin nəşr fəaliyyəti dayanıb və ya bitmək üzrədir. Bu, ölkə elminin beynəlxalq görünürlüyünə ciddi zərbə vurur.”
Ekspert bildirir ki, Azərbaycan elmi jurnallarının çox az hissəsi Scopus, Web of Science (WoS) kimi nüfuzlu beynəlxalq elmi bazalarda indekslənir. “Hazırda bir neçə jurnalımız Scopus və WoS tərəfindən tanınıb, lakin onların da əksəriyyəti bu statusu qorumaqda çətinlik çəkir. Çoxu yalnız ErihPlus, EBSCO və bəzən Google Scholar səviyyəsində indekslənir. Halbuki, bu platformalar elmi nüfuz baxımından ikinci dərəcəli sayılır və dünya akademik ictimaiyyəti üçün əsas meyar hesab olunmur,” — deyə Rahil Nəcəf vurğulayır.
Ekspertin fikrincə, əsas problem elmi standartlara əməl olunmamasıdır. “Azərbaycan elmi jurnallarının çoxu elmi etika, rəy prosesi (peer review), redaksiya siyasəti, plagiatla mübarizə və beynəlxalq müəllif balansı baxımından dünya standartlarına uyğun deyil. Jurnalların bəzilərində hələ də formal redaktə sistemi, rəyçilərlə iş mexanizmi, DOI (Digital Object Identifier) tətbiqi, ‘open access’ siyasəti yoxdur. Bu da onların beynəlxalq reyestrlərə qəbuluna mane olur.”
Dünya təcrübəsi göstərir ki, elmi jurnalların beynəlxalq səviyyədə qəbul olunması üçün müəyyən kriteriyalar var. Scopus və Web of Science kimi bazalar jurnal qəbul edərkən aşağıdakı göstəricilərə diqqət yetirir:
Redaksiya heyətinin beynəlxalq tərkibi (azı 30%-i xarici ölkələrdən olmalıdır);Rəy prosesi (peer review) tam anonim və şəffaf şəkildə aparılmalıdır;Məqalələrin beynəlxalq elmi dildə (əsasən ingiliscə) təqdim olunması;Etika qaydalarına (COPE) və publikasiya siyasətinə uyğunluq;Məqalə qəbul və nəşr intervalının sabitliyi (məsələn, illik 2 və ya 4 buraxılış);DOI və CrossRef qeydiyyatı;Plagiat aşkarlama sisteminin (Turnitin, iThenticate və s.) tətbiqi.
Rahil Nəcəf qeyd edir ki, “bizdə jurnalların bir çoxu bu tələbləri kağız üzərində göstərsə də, faktiki tətbiq etmir. Hətta bəzilərində rəyçi imzası eyni şəxsə aid olur, məqalələr elmi dildə yox, bəzən publisistik üslubda yazılır, plagiat halları müəyyən edilmir. Belə halda beynəlxalq indeksasiya orqanları bu jurnalları etibarlı elmi mənbə kimi qəbul etmir.”
Statistik məlumatlar da bu vəziyyəti təsdiqləyir. 2024-cü ilin məlumatına görə, Azərbaycan üzrə Scopus-da indekslənən aktiv jurnalların sayı 10-dan azdır, halbuki Türkiyədə bu göstərici 400, İranda 320, Qazaxıstanda isə 45-dir. Rahil Nəcəfin fikrincə, bu fərq sadəcə maliyyə deyil, idarəetmə və keyfiyyət siyasətinin fərqindən qaynaqlanır.
Ekspert əlavə edir ki, “Scopus və WoS-da yer almaq təkcə jurnalların imici üçün deyil, ölkənin elm siyasəti üçün də strateji əhəmiyyət daşıyır. Bu, həm universitetlərin beynəlxalq reytinqlərdə mövqeyini yüksəldir, həm də yerli alimlərin istinad sayını artırır. Hazırda bizim alimlər beynəlxalq məqalə yazmaq istəsələr, çox vaxt xarici jurnallara müraciət edir, çünki yerli jurnallar istinad dəyəri baxımından onlara elmi üstünlük qazandırmır.”
Rahil Nəcəf bildirir ki, elmi jurnalların inkişafı üçün yalnız redaksiya səviyyəsində deyil, dövlət və universitet siyasəti səviyyəsində də dəstək olmalıdır:
“Azərbaycan elmi jurnalları üçün xüsusi keyfiyyət auditi mexanizmi yaradılmalıdır. Elm və Təhsil Nazirliyi və ya AMEA nəzdində ‘Jurnal Qiymətləndirmə Şurası’ formalaşmalıdır. Hər jurnalın illik fəaliyyətinə baxış keçirilməli, rəy sistemi, etika, beynəlxalq əməkdaşlıq səviyyəsi və texniki göstəricilər qiymətləndirilməlidir. Bu zaman real keyfiyyət göstəricisinə görə dəstək ayrılmalıdır.”
Ekspertin sözlərinə görə, Türkiyə bu istiqamətdə uğurlu model təqdim edir. Məsələn, TÜBİTAK-ULAKBİM jurnalların keyfiyyətinə nəzarət edən vahid milli platformadır. Orada bütün elmi jurnallar müəyyən keyfiyyət göstəricilərinə görə mərhələli şəkildə qiymətləndirilir və yalnız uyğun olanlar beynəlxalq indeksasiyaya yönəldilir. Polşa və Litva kimi ölkələrdə də dövlətin maliyyələşdirdiyi “national citation center” mexanizmləri fəaliyyət göstərir.
Rahil Nəcəf hesab edir ki, Azərbaycan elmi jurnallarının beynəlxalq səviyyəyə çıxışı üçün aşağıdakı tədbirlər vacibdir:
Elmi jurnallar üçün vahid “Elmi Keyfiyyət Standartları Reqlamenti” qəbul edilməlidir;Redaksiya heyətləri beynəlxalq mütəxəssislərlə genişləndirilməlidir;Jurnallarda məqalələrin yalnız azərbaycanca deyil, ingiliscə dərci məcburi olmalıdır;“Plagiat yoxlama” və “etik nəzarət” sistemi mərkəzləşdirilməlidir;Scopus və WoS-a daxil olan jurnallara maliyyə stimulları verilməlidir;Elm və Təhsil Nazirliyi nəzdində “Jurnal İnkişaf Fondunun” yaradılması məqsədəuyğundur.
Ekspert sonda bildirir ki, “Azərbaycan elminin beynəlxalq səviyyədə görünməsi, tanınması və rəqabət qabiliyyətli olması üçün əsas vasitələrdən biri elmi jurnallardır. Bu jurnallar ölkənin elmi pasportudur. Onların zəifləməsi — elmi düşüncənin zəifləməsi deməkdir. Biz elmi jurnallarımızı qorumaq, gücləndirmək və beynəlxalq səviyyəyə çıxarmaq üçün sistemli addımlar atmalıyıq.”
Rahil Nəcəfin fikrincə, hazırkı vəziyyət hələ də dəyişdirilə bilər:
“Əgər biz elmi jurnal anlayışına yalnız formal nəşr kimi yox, elmi keyfiyyətin vitrini kimi baxsaq, Azərbaycan jurnalları yenidən dünya elmi məkanında öz layiqli yerini tuta bilər.”
Bəhman Hüseynli
