Azərbaycan ictimaiyyətinin diqqəti bir müddətdir Bakı Ağır Cinayətlər Məhkəməsində aparılan unikal bir prosesə yönəlib. Bu, Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzü, işğal siyasəti və soyqırımı cinayətlərinə görə ittiham olunan keçmiş “Dağlıq Qarabağ” rejiminin rəhbərlərinə qarşı açılmış məhkəmədir. Belə ki, çoxsaylı cinayətlər törətməkdə təqsirləndirilən Ermənistan Respublikasının vətəndaşları Arayik Harutyunyan, Arkadi Qukasyan, Bako Sahakyan, Davit İşxanyan, David Babayan, Levon Mnatsakanyan və digərlərinin barəsində olan cinayət işləri üzrə açıq məhkəmə prosesinin baxış iclası ötən həftə də davam etdirilib və məhkəmə sədri istintaqın yekunlaşdığını elan edib. O bildirib ki, bundan sonra tərəflər yalnız məhkəmə istintaqında tədqiq olunan sübutlara istinad edə bilərlər. Dövlət ittihamçıları yekun çıxışa hazırlıq üçün noyabrın 3-dək vaxt istəyiblər və bu tarixdən sonra prokurorların, vəkillərin və təqsirləndirilənlərin çıxışlarına başlanacaq. Bu, hüquqi dildə “məhkəmə istintaqının başa çatması” adlanır və prosesin son fazasına keçid deməkdir.
Cəmiyyətdə bu proses çoxları tərəfindən “Bakıdakı Nürenberq prosesi” kimi təqdim olunur – çünki burada söhbət təkcə bir qrup separatçının cəzalandırılmasından deyil, həm də bütöv bir dövlətin illərlə Azərbaycana qarşı həyata keçirdiyi hərbi, siyasi və ideoloji cinayətlərə hüquqi qiymət verilməsindən gedir.
Bəs bu, “erməni separatçılarına hökm yaxınlaşır” deməkdirmi? İlin sonuna qədər – yəni, yeni ilədək – hökm oxunması mümkündürmü?
Hüquqi baxımdan məhkəmə istintaqının bağlanması o deməkdir ki, artıq bütün sübutlar təqdim olunub, şahidlər dindirilib, ekspert rəyləri araşdırılıb. İndi tərəflər – yəni dövlət ittihamçıları və müdafiə tərəfi – son arqumentlərini səsləndirəcəklər. Prokurorlar ittihamın sübut olunduğunu əsaslandıracaq, müdafiə tərəfi isə təqsirləndirilən şəxslərin günahsız olduğunu iddia edəcək. Bu mərhələdən sonra məhkəmə müşavirə otağına çəkilərək hökmü elan edəcək.
Lakin real vəziyyət bir qədər mürəkkəbdir. Təqsirləndirilənlərin sayı çoxdur – Arayik Harutyunyan, Arkadi Qukasyan, Bako Sahakyan, Davit İşxanyan, David Babayan, Levon Mnatsakanyan və digərləri kimi keçmiş “Dağlıq Qarabağ” rejiminin bütün siyasi və hərbi rəhbərliyi burada mühakimə olunur. Hər birinin ayrıca müdafiəçisi, ifadəsi, təqdim etdiyi sənədlər var. Bu qədər çoxhəcmli materialın yekunlaşdırılması təkcə bir məhkəmə iclası ilə bitə bilməz. Üstəlik, bəzi vəkillərin əlavə dəlillər təqdim etmək və ya çıxışlarını uzatmaq istəyi prosesi aylarla da çəkindirə bilər.
Eyni zamanda, bu məhkəmə sıradan bir cinayət işi deyil. O, həm də geosiyasi və diplomatik müstəvidə böyük əhəmiyyət daşıyır. Çünki Azərbaycan burada təkcə öz ərazisinə qarşı işğalın hüquqi nəticələrini deyil, həm də beynəlxalq hüququn fundamental prinsiplərinin pozulmasını sübut etməyə çalışır. Bu isə prosesi həm hüquqi, həm də siyasi baxımdan daha ehtiyatlı və mərhələli aparmağı zəruri edir. Hakimiyyət prosesi tələsik yekunlaşdırmaq istəmir, çünki məqsəd həm daxili, həm də beynəlxalq səviyyədə legitim bir qərarın qəbuludur.
Məhkəmənin “Nürenberq prosesi” adlandırılması da təsadüfi deyil. Necə ki, 1945-ci ildə nasist liderlərinin mühakiməsi təkcə Almaniya üçün deyil, bütün dünya üçün ədalət simvoluna çevrildi, Bakıda keçirilən bu proses də illərlə işğal və soyqırımı siyasəti yürütmüş Ermənistan rəhbərlərinin cəzalandırılması baxımından tarixi əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycan ilk dəfədir ki, bu miqyasda beynəlxalq cinayət tərkibli işlər üzrə açıq məhkəmə prosesi aparır.
Bütün bunları nəzərə alsaq, ilin sonunadək hökmün oxunması mümkündür, amma çox real deyil. Prosesin çoxhəcmli olması, müdafiə tərəfinin hər fürsətdən istifadə etməsi, beynəlxalq müşahidəçilərin diqqəti və diplomatik balansların qorunması zərurəti məhkəmənin addımlarını yavaşıda bilər. Bununla belə, hər kəsə aydın olan bir məqam var: artıq geriyə yol yoxdur. Məhkəmə istintaqı bağlanıb və prosesin final mərhələsi başlayır.
Çingiz Qənizadə
Demokratiya və İnsan Hüquqları Komitəsinin sədri, hüquq üzrə fəlsəfə doktoru Çingiz Qənizadə mövzunu “Yeni Müsavat”a şərh edib: ”Qarabağ separatçı rejiminin cinayətkar ünsürlərinin, eyni zamanda Ermənistan vətəndaşı olub, Azərbaycan ərazisində insanlıq əleyhinə ağır müharibə cinayətləri törətmiş şəxslərin məhkəmə istintaqının başa çatması elan olundu. Bəzilərimiz onlar barəsində yaxın günlərdə hökmlər çıxarılmasını gözləyirik. Lakin prosedur qaydası tamamı ilə fərqlidir. Belə ki, məhkəmə istintaqı başa çatdıqdan sonra prokurorların ittihamı müdafiə etməklə bərabər, həm də onlar barəsində hansı cəzaların verilməsi ilə bağlı çıxışları elan olunacaq. Buna görə yəqin ki, ittiham tərəfinə müəyyən vaxt veriləcək. İttihamçıların çıxışından sonra vəkillərin müdafiə çıxışlarına hazırlaşmalarına vaxt veriləcək. Daha sonra təqsirləndirilən şəxslərin vəkilləri çıxış edəcək. Son sözü demək üçün təqsirləndirilən şəxslərə vaxt veriləcək. Yalnız bundan sonra məhkəmə hökmünü elan etmək üçün müşavirəyə çıxacaq. Təqsirləndirilən şəxslərin sayının çox olması, onların törətdikləri cinayətlərin sferasının geniş olması və onlara verilmiş ittiham maddələrinin sayının çox olması onu göstərir ki, bu proses hələ bir neçə ay davam edəcək. Və bizim Zəfər bayramına hazırlaşdığımız dövr üçün yaxın günlərdə onlar barəsində hökm çıxarılması qeyri-mümkündür. Əsas odur ki, məhkəmə istintaqı keçirildi və başa çatdı. Hesab edirəm ki, tələsmək lazım deyil. Bu cinayətkarları beynəlxalq təşkilatlar hərbi əsir kimi təqdim edərək müdafiə etməyə çalışıarlar. Ermnistan rəhbərliyində isə belə fikirlər var ki, onları hansısa formada geri alsınlar. Amma biz tələsmədən, qanunlara uyğun şəkildə ədalətli bir qərarın verilməsinə nail olmalıyıq”.
Xəyal Bəşirov
Siyasi və Hüquqi Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri Xəyal Bəşirov qəzetə açıqlamasında bildirib ki, ən çox müddət tələb edən proses təqsirləndirən şəxslərin çıxışları ilə bağlı olacaq: “Çünki onlar məhdudiyyət qoyulmadan çıxış edə bilərlər ki, bu da zaman ala bilər. Doğrudur, qısa çıxış edən və ya çıxışdan imtina edən ola bilər.
Məhkəmənin müşavirəyə getməsi də mürəkkəb bir prosesdir. Prosesin mürəkkəbliyini və materialların çoxluğunu nəzərə alsaq, müşavirə otağında hakimlərin qərar qəbul etməsi zaman alacaq. Bu baxımdan ola bilər ki, hətta ilin sonuna qədər yekun qərara verilməsin. Onlar Azərbaycan Cinayət Məcəlləsinin 20-dən artıq ağır maddəsi ilə ittiham olunurlar. Bu maddələrin cəzası da çox sərt olacaq. Bütün bunları nəzərə alsaq, proses uzun çəkəcək”.
Şahanə RƏHİMLİ
“Yeni Müsavat”
