Nəhayət, ABŞ prezidenti Donald Trampın səyləri ilə İsrailin Qəzzada apardığı hərbi əməliyyatlara son quyulub. Bölgənin gələciyinə dair geniş proqramlar var. Əvvəla, Qəzza milyonlarla ton həcmində dağ yığınından təmizlənəcək, yeni tikinti işləri aparılacaq, infrastruktur qurulacaq, insanlar adi həyatlarına davam edəcəklər. Bunun üçün hətta dünya birliyi öhdəliklər də götürüb. Bəs maraqlıdır, İsrail də dağıdıb viran etdiyi Qəzzanın gələcək inkişafı və sabitliyində hər hansı məsuliyyət götürübmü? İsrail ordusu atəşkəs razılaşması imzalanandan sonra da ara-sıra çoxsaylı ölümlə müşayiət olunan aviazərbələrini davam etdirsə də, ümumilikdə Qəzzada “müharibə başa çatdı”, “sabitlik yarandı” deyə bilərikmi?
Fələstin Dövlətinin Azərbaycandakı səfiri Əhməd Metani Hafta.az-a geniş müsahibəsində Qəzzada gedən proseslərlə, bütövlükdə Fələstinlə bağlı çox məsələyə aydınlıq gətirməyə çalışıb:
- İsrail elan olunmuş razılaşmaları və atəşkəsləri hər gün pozmağa davam edir və bu, həm bombardmanlar və basqınlar, həm də Qəzza zolağına tətbiq olunan blokadanın davam etdirilməsi yolu ilə baş verir. Bu təcrübələr gərginliyin azaldılması imkanlarını zəiflədir, sabitliyə yönəlmiş istənilən səyləri sarsıdır və beynəlxalq humanitar hüququn, eləcə də BMT-nin müvafiq qətnamələrinin açıq şəkildə pozulmasıdır. Qəzzadakı vəziyyət hələ də təhlükəli və narahatedicidir: İsrail ordusu tam şəkildə geri çəkilməyib, infrastrukturun genişmiqyaslı dağıdılması fonunda minlərlə ailə didərgin düşüb və əsas xidmətlərdən məhrum qalıb, humanitar böhran isə davam edir. Diplomatik baxımdan həqiqi sabitliyin təmin edilməsi üçün atəşin tam dayandırılması, işğalçı qüvvələrin bütövlükdə geri çəkilməsi və blokadanın dərhal qaldırılması zəruridir ki, bu da yenidənqurma prosesinə başlanmasına və humanitar yardımın təhlükəsiz şəkildə, beynəlxalq nəzarət altında daxil olmasına imkan versin.
- Hamı kimi, mən də izlədiyim kadrlardan görürəm ki, İsrail ordusu Qəzzanı sadəcə daş-torpaq yığınına çevrilib. Bəs 2 milyon insanın ev-eşiyini itirən böyük hissəsi indi harada yaşayır? Nəzərə alaq ki, havalar da soyuyur?..
- Əlbəttə, foto və hesabatlarda gördüyümüz mənzərə faciəvidir: Qəzza evlərin yerini çadırların tutduğu xarabalığa çevrilib. Təcavüzün iki il davam etməsindən sonra iki milyondan artıq insan son dərəcə ağır humanitar şəraitdə yaşayır; əksəriyyəti müvəqqəti çadırlarda və ya su, elektrik və kanalizasiya olmayan dağıdılmış binalarda məskunlaşıb. Qadınlar və uşaqlar kəskin qida və dərman çatışmazlığı fonunda sərt soyuqla üz-üzədir, xəstəxanalar isə son dərəcə məhdud imkanlarla fəaliyyət göstərir. Blokadanın davam etməsi və bərpa işlərinin qarşısının alınması humanitar faciəni daha da dərinləşdirir və mülki şəxslərin qorunması, beynəlxalq hüquqa hörmət göstərilməsi, eləcə də fələstinlilərin öz vətənlərində ləyaqət və təhlükəsizlik içində yaşamasına imkan verilməsi üçün təcili beynəlxalq addımlar atılmasını zəruri edir.
- Əhalinin qida ehtiyacı necə təmin edilir? Aktiv əməliyyatlar gedən dövrdə insanların, xüsusilə də uşaqların aclıqdan həlak olduğuna dair xəbərlər alırdıq. Bu gün beynəlxalq humanitar yardım tam sərbəst Qəzzaya daxil ola bilirmi və ümumiyyətlə, əhalinin tələbatı lazımınca təmin edilirmi?
- Qəzzadakı humanitar vəziyyət son dərəcə ağırdır. Ərzaq və tibbi yardımlar tam sərbəst şəkildə daxil olmur; onların çatdırılması məhdudiyyətlərə və mürəkkəb yoxlama prosedurlarına tabe edilir ki, bu da gəlişi ləngidir və həcmləri azaldır. Keçid məntəqələrindən müəyyən yüklər buraxılsa da, həcmlər məhduddur və sərt şəraitdə yaşayan iki milyondan çox insanın tələbatını ödəmir. Uşaqlar və qadınlar kəskin qidalanma çatışmazlığından, təmiz su və dərman qıtlığından əziyyət çəkirlər; genişmiqyaslı dağıntılar və bir çox yardım təşkilatlarının ən çox zərər görmüş ərazilərə buraxılmaması paylanmanı ciddi şəkildə çətinləşdirir. Bu reallıq aclıq riskini artıq gerçək bir təhlükəyə çevirir və minlərlə mülki şəxsin həyatını təhdid edir. Buna görə də yardımın maneəsiz çatdırılmasını təmin etmək və mülki əhalinin beynəlxalq humanitar hüquqa uyğun olaraq qorunmasına zəmanət vermək üçün təxirəsalınmaz beynəlxalq müdaxilə tələb olunur.
- Dünən xarici mətbuatdan oxudum ki, İsrail tərəfi Türk sülhməramlılarını Qəzzada görmək istəmir və sair. Bu xəbər doğrudur? Ümumiyyətlə, Türkiyənin də əsas subyekt kimi iştirak etdiyi sülh sazişinə əsaslansaq, İsrail türkləri Qəzzaya buraxmaya bilərmi? Amma bir yandan da türk yardım təşkilatları nümayəndələrini gördüm videosujetlərdə...
- Hüquqi və siyasi baxımdan İsrailin Qəzzaya kimin daxil olub-olmamasına qərar vermək hüququ yoxdur; çünki bu zolaq işğal olunmuş Fələstin torpaqlarının ayrılmaz hissəsidir və əraziyə kimin girişinə icazə veriləcəyi, eləcə də istənilən hümanitar və ya təhlükəsizlik vəzifələrində iştirak məsələlərinin müəyyənləşdirilməsi səlahiyyəti legitim yeganə qurum kimi Fələstin Milli Hakimiyyətinə məxsusdur. İsrailin Qəzza üzərində himayəçilik tətbiq etməyə yönələn cəhdləri Fələstin Dövlətinin suverenliyinin və beynəlxalq hüquq normalarının açıq şəkildə pozulmasıdır. Fələstin Dövləti vurğulayır ki, Qəzza zolağında istənilən beynəlxalq və ya regional varlıq işğalın diktəsi və ya onun şərtləri üzrə deyil, yalnız qanuni Fələstin rəhbərliyi ilə tam koordinasiya əsasında həyata keçirilməlidir.
- Maraqlıdır, Qəzzanın Toni Bleyr tərəfindən idarə edilməsi nə qədər davam edəcək və bu müddətdə bölgənin hüquqi və əməli müstəvidə Fələstinin vahid ərazisinə çevrilmə ehtimalı özünü doğruldacaqmı?
- Qəzza Fələstin Dövlətinin ayrılmaz tərkib hissəsidir və hüquqi-siyasi baxımdan belə qalacaq. Onu İordan çayının qərb sahilindən ayırmaq və ya müstəqil bir subyekt kimi qəbul etmək mümkün deyil; BMT qətnamələri və beynəlxalq hüquqi legitimlik Fələstin torpaqlarının bütövlüyünü və ərəb kimliyini təsdiqləyir. Praktiki hədəf Qəzzanın qanunun aliliyi və milli institutlar əsasında fəaliyyət göstərən vahid dövlət çərçivəsində, istənilən himayədən və ya xarici idarəetmədən kənar qanuni fələstin idarəçiliyinə tam şəkildə qaytarılmasıdır. Bunun gerçəkləşməsi, yenidənqurma səylərinə ciddi beynəlxalq dəstək, zolaq üzərindəki blokadanın dərhal qaldırılması və Fələstin hökumətinin Qəzzadakı vətəndaşları qarşısındakı öhdəliklərini tam yerinə yetirməsinə şərait yaradılması üçün qəti beynəlxalq öhdəlik tələb edir.
- Sizcə gələcəkdə Həmas-ın Qəzzada tək hakimiyyət olma imkanları nə qədərdir? Yəni son dövrlərdə Fələstinin qanuni hakimiyyətindən kənarda Qəzzanı təkbaşına idarə edən və bir sıra xarici qüvvələr tərəfindən də istədikləri yöndə edarə edilən Həmas-ın Qəzzada yenidən təsirli olması mümkündür?
- Qəzzanı Fələstin Dövlətinin tərkib hissəsi kimi müzakirə etdikdə, nəzərdə tutulan odur ki, o, Fələstin Dövlətinin legitim hakimiyyətinə tabedir. Bu hakimiyyət Fələstin Azadlıq Təşkilatından (FAT) irəli gəlib Fələstin xalqının yeganə qanuni təmsilçisi sayılır və BMT ilə bərabər beynəlxalq ictimaiyyət tərəfindən tanınır. Fələstin Milli Hakimiyyəti Fələstin Dövləti institutları çərçivəsində fəaliyyət göstərir; məqsədi həm İordan çayının qərb sahili, həm də Qəzza zolağında Fələstin xalqının işlərini idarə etmək və torpağın, eləcə də institutların birliyini milli legitimlik çətiri altında təmin etməkdir. Qəzza zolağının istənilən gələcək idarəçiliyi də məhz bu legitim çərçivədə həyata keçirilməli, Fələstin siyasi sisteminin birliyini və milli qərarvermənin müstəqilliyini təmin etməli, istənilən xarici müdaxilə və təsirlərdən uzaq olmalıdır.
- Həmas gedərsə, Fələstinin mərkəzi hökuməti Qəzzanı öz əməli idarəetməsinə almaq üçün konkret proqram və imkanlara sahibdir?
- Bəli, Fələstin Milli Hakimiyyətinin Qəzza zolağının idarəçiliyini, yerindəki və siyasi şərait uyğunlaşan kimi, yenidən öz üzərinə götürməyə dair hərtərəfli və inteqrasiya olunmuş proqram və planları mövcuddur. Fələstin hökuməti məsuliyyəti təhvil almağa və ictimai təsisatların, eləcə də əsas xidmətlərin fəaliyyətini bərpa etməyə qadir olan ixtisaslı kadrlar, mülki və təhlükəsizlik qurumları, həmçinin texniki səriştəyə malikdir. Məqsəd təkcə idarəçiliyin bərpası ilə məhdudlaşmır, zolağın yenidən qurulması və Fələstin dövlət institutlarının vahid rəhbərlik altında birləşdirilməsi də nəzərdə tutulur ki, bu da əhali üçün ləyaqətli həyat və dayanıqlı sabitlik təmin etsin. Bununla belə, bunun gerçəkləşməsi üçün blokadanın qaldırılması və xarici müdaxilələrin dayandırılması, eləcə də Fələstin hökumətinin Qəzzada da, İordan çayının qərb sahilində olduğu kimi, öz vəzifələrini tam şəkildə icra etməsinə imkan verəcək səmərəli beynəlxalq dəstək tələb olunur.
- Fələstinin iki dövlətli həll müstəvisində dünya tərəfindən tanınması prosesi sürətlənib və demək olar ki, dövlətinizi tanımayan ABŞ-ın başçılıq etdiyi 5-10 ölkə qalır. Dünyanın 80-90 faizinin tanıdığı Fələstin Dövlətinin BMT-yə tamhüquqlu üzv olmasına əngəl nədir? Ümumiyyətlə, bu prosesin sonunu necə görürsünüz?
- Dünyanın 160-dan çox ölkəsi Fələstin Dövlətini rəsmi şəkildə tanıyır. Bununla belə, Fələstin Dövlətinin BMT-də tamhüquqlu üzvlüyü hələ də ABŞ-ın Təhlükəsizlik Şurasında veto hüququndan istifadə etməsi səbəbindən girov vəziyyətindədir. Bu isə üzvlük müraciətinin rəsmi təsdiq üçün Baş Assambleyaya göndərilməsinə mane olan prosedur baryeridir. Bu mövqe iki dövlətli həlli və 1967-ci il sərhədləri daxilində paytaxtı Şərqi Qüds olan müstəqil Fələstin dövlətinin yaradılmasını dəstəkləyən geniş beynəlxalq iradəni əks etdirmir. Fələstin Dövləti torpaq, əhali və institutlar da daxil olmaqla dövlətçiliyin bütün atributlarına malikdir, onlarla beynəlxalq təşkilatın fəal üzvüdür və BMT nizamnaməsinə, eləcə də beynəlxalq hüququn prinsiplərinə sadiqdir. Biz əminik ki, Fələstinin beynəlxalq səviyyədə tanınması prosesi artıq geri dönüşü olmayan bir reallığa çevrilib və nəhayət beynəlxalq ədalət qalib gələcək. Fələstin isə tərəfdaşları və dostları ilə əməkdaşlıqda diplomatik səylərini davam etdirəcək ki, bu geniş tanınma beynəlxalq ictimaiyyətin həqiqi iradəsini ifadə edən tamhüquqlu üzvlüyə çevrilsin.
- Əvvəlki sualın davamı olaraq deyin lütfən: hazırda dünyanın neçə ölkəsində Fələstin səfirliyi fəaliyyət göstərir?
- Bu gün Fələstin Dövləti dünyanın müxtəlif qitə və coğrafi bölgələrini əhatə edən, yüzdən çox səfirlik, konsulluq və nümayəndəlik ofisindən ibarət geniş diplomatik şəbəkəyə malikdir. Bu geniş yayılma Fələstin Dövlətinin beynəlxalq aləmdə geniş tanınmasını və qlobal sistemdə fəal rolunu əks etdirir. BMT yanında daimi nümayəndəlikləri, eləcə də regional və beynəlxalq təşkilatlar yanındakı təmsilçilikləri vasitəsilə onun siyasi-diplomatik varlığını beş qitədə gerçək şəkildə nümayiş etdirir.
- Bu arada, İsrail Fələstin Dövlətinin müstəqilliyini tanımayacağını bildirir. Təl Əvivin mövqeyi Fələstinin gələcəyi üçün həlledici ola bilər?
- İsrailin Fələstin Dövlətini tanımaqdan imtina etməsi onun hüquqi-siyasi reallığını dəyişmir, çünki öz müqəddəratını təyinetmə hüququnu işğalçı qüvvə “vermir”, onu beynəlxalq legitimlik təsdiqləyir. Dünyanın 160-dan çox dövləti Fələstini rəsmi şəkildə tanıyır və BMT-nin qətnamələri İsrailə işğala son qoymaq öhdəliyi yaradır. Təl Əvivin mövqeyi inkar siyasətinin davamıdır; Fələstinin gələcəyini isə xalqının iradəsi və 1967-ci il sərhədləri daxilində paytaxtı Şərqi Qüds olan müstəqil dövlətin qurulmasına yönələn beynəlxalq dəstək müəyyən edəcək.
- Ənənəvi sual da verim: Fələstin-Azərbaycan əlaqələri nə yerdədir? Bu sadəcə Fələstinin Azərbaycanda səfirliyinin olması ilə mədudlaşır, yoxsa daha geniş əməkdaşlıq mövcuddur?
- Fələstin Dövləti ilə Azərbaycan Respublikası arasındakı münasibətlər qarşılıqlı hörmətə və müxtəlif sahələrdə fasiləsiz dəstəyə söykənən qardaşlıq əməkdaşlığının bir nümunəsidir. 1992-ci ildə diplomatik münasibətlərin rəsmi şəkildə qurulmasından və Bakıda Fələstin səfirliyinin açılmasından bəri ikitərəfli əlaqələr təhsil, mədəniyyət, siyasi əməkdaşlıq və çoxtərəfli diplomatiya sahələrini əhatə edən sürətli inkişaf yolu keçib.
Biz Azərbaycanın Fələstin xalqının hüquqlarına verdiyi dönməz dəstəyi yüksək qiymətləndirir, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı, Qoşulmama Hərəkatı və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı çərçivəsində davamlı koordinasiyamızı önəmli sayırıq. Hər iki ölkənin mövqeləri ədalətin müdafiəsi, beynəlxalq hüquqa hörmət və Fələstin xalqının öz müqəddəratını təyin etmək, müstəqil dövlətini qurmaq hüququnun dəstəklənməsi istiqamətində uzlaşır.
Akademik əməkdaşlıq da bu münasibətlərin mühüm dayağıdır: Azərbaycan universitetləri fələstinli tələbələri qəbul edir və elmi-mədəni mübadilə üzrə qalıcı körpülər qurulur.
Qəzza ilə bağlı Sülh Sammiti çərçivəsində Şarm əş-Şeyx şəhərində Prezidentlər Mahmud Abbas və İlham Əliyev arasında keçirilən son görüş iki ölkə arasındakı siyasi münasibətlərin dərinliyini təsdiqləyən, Azərbaycanın Fələstin xalqına və onun ədalətli işinə göstərdiyi sabit dəstəyi nümayiş etdirən, eləcə də tərəflərin ikitərəfli əməkdaşlığı regional və beynəlxalq səviyyələrdə gücləndirmək niyyətini ortaya qoyan mühüm mərhələ olub.
Biz Azərbaycanı ədalət və həmrəylik dəyərləri ilə bizi birləşdirən dost və tərəfdaş ölkə kimi görürük və bu münasibətləri hər iki xalqın rifahı, həmçinin regionda və beynəlxalq müstəvidə sabitlik və sülhün möhkəmləndirilməsi naminə durmadan inkişaf etdirməyə çalışırıq.
- Qəzzanın yenidən bərpası, ümumiyyətlə, Fələstində tikinti-quruculuq, elm-təhsil sferasında Azərbaycandan gözləntiləriniz nədir? Məsələn, əvvəl bilirdim ki, Azərbaycan tərəfi Fələstində məktəb binası tikir...
- Biz Azərbaycanın Fələstinlə bağlı göstərdiyi humanitar rolu və qardaş ölkə kimi öhdəliyini yüksək qiymətləndirir, xüsusən tikinti, təhsil və elm sahələrində Qəzzanın yenidən qurulmasına verdiyi fəal töhfənin davamını səbirsizliklə gözləyirik. Azərbaycan İordan çayının qərb sahilində həyata keçirilməsi nəzərdə tutulan inkişaf layihələrini elan etməklə müsbət mövqe nümayiş etdirib. Bu layihələr arasında Nablus şəhərində tam şəkildə Azərbaycanın maliyyələşdirməsi ilə məktəb tikintisinə dair hökumət təşəbbüsü də var. Bu addımı Fələstin xalqına səmimi həmrəyliyin təzahürü kimi dəyərləndirir, onun icrasına yaxın zamanda başlanılacağını və bunun Azərbaycanın Fələstində inkişafın və təhsilin dəstəklənməsi üzrə praktik öhdəliyinin real ifadəsinə çevriləcəyini ümidlə qarşılayırıq.
Habelə Azərbaycan universitetlərinin təqaüd proqramları çərçivəsində fələstinli tələbələri qəbul etməsi istiqamətində göstərilən səyləri dərin minnətdarlıqla qeyd edirik. Bu, infrastrukturdan əvvəl fələstinli insan kapitalına sərmayə qoymağın önəmini qəbul etdiyinin göstəricisidir. Bu dəstəyi ölkələrimizi birləşdirən qardaşlıq münasibətlərinin təbii davamı sayır, əməkdaşlığın elm, texnologiya və peşə təhsili sahələrini də əhatə edəcək şəkildə genişləndirilməsini, eləcə də tikinti və yenidənqurma layihələri ilə yanaşı bu istiqamətlərin gücləndirilməsini arzulayırıq. Bütün bunlar Fələstin xalqının gücləndirilməsinə, onun dözümlülüyünün artırılmasına və institusiyalarının müasir, dayanıqlı əsaslar üzərində yenidən qurulmasına töhfə verəcək.
- Bu gün Azərbaycan öz təcrübəsindən çıxış edərək müharibədən əziyyət çəkən ölkələrə hərtərəfli yardım göstərir. Son belə addım Suriya üçün atılıb. Bu müstəvidə Azərbaycan Fələstinin ehtiyacları çərçivəsində nə edə bilər? Məsələn, siz ən zəruri ehtiyaclarınızın siyahısını tərtib edə və bunu donor ölkələrə, o cümlədən, Azərbaycana təqdim edə bilərsiniz. Məncə bu çox səmərəli olardı...
- Biz Azərbaycan Respublikasının həyata keçirdiyi humanitar təşəbbüsləri və müharibələrdən zərər çəkmiş ölkələrə göstərdiyi töhfələri yüksək qiymətləndiririk; bu, onun mövqelərinə xas olan həmrəylik və beynəlxalq məsuliyyət ruhunu əks etdirir. Fələstinlə bağlı məsələdə, xüsusilə infrastruktur və əsas xidmətlər baxımından genişmiqyaslı dağıntılarla üzləşən Qəzza zolağı kontekstində, Fələstin Dövləti fələstin xalqının təcili prioritet və ehtiyaclarını əhatə edən ətraflı siyahı hazırlamış və mövcud ikitərəfli əməkdaşlıq çərçivəsində onu rəsmi qaydada Azərbaycan hökumətinə təqdim edib.
Azərbaycan tərəfinin yenidənqurma səylərinə töhfə vermək və Qəzza zolağı sakinlərinin üzləşdiyi əzab-əziyyəti yüngülləşdirmək istiqamətində müsbət qarşılıq və səmimi hazırlıq nümayiş etdirdiyini müşahidə etmişik. İnanırıq ki, bu praktiki əməkdaşlıq ölkələrimiz arasındakı qardaşlıq münasibətlərinin dərinliyini əks etdirir və Azərbaycanın humanitar fəaliyyətdən tutmuş inkişaf və quruculuğa qədər bütün mərhələlərdə Fələstinin yanında dayanan etibarlı tərəfdaş olduğunu təsdiqləyir.
