Qloballaşan dünyanın iqtisadi və sosial dinamizmi təhsil sistemlərinə yeni çağırışlar gətirib. Müasir dövrdə universitetin əsas missiyası təkcə nəzəri bilik ötürmək deyil, həm də tələbələrə əmək bazarının dəyişən tələblərinə uyğun praktiki bacarıqlar qazandırmaqdır. Təhsil eksperti Kamran Əsədov vurğulayır ki, “bu gün universitet məzunlarının bilikləri ilə işəgötürənlərin gözləntiləri arasında dərin uçurum yaranıb. Bu uçurum təhsilin məzmunu ilə real iqtisadiyyat arasında əlaqənin zəifliyindən qaynaqlanır.”
Azərbaycan Respublikasının “Təhsil haqqında” Qanununa əsasən, ali təhsilin əsas məqsədlərindən biri əmək bazarının ehtiyaclarına cavab verən, ixtisaslı və rəqabətqabiliyyətli mütəxəssislər hazırlamaqdır. Lakin Kamran Əsədov qeyd edir ki, “qanunvericilikdə bu məqsəd müəyyən olunsa da, praktikada ali təhsil müəssisələrinin çoxunda proqramların yenilənməsi və əmək bazarı ilə inteqrasiya hələ də formal xarakter daşıyır. Universitetlər çox vaxt illər əvvəl təsdiqlənmiş tədris planları ilə fəaliyyət göstərirlər.”
2024-cü il üçün Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, Azərbaycanda ali təhsil müəssisələrini bitirən məzunların təxminən 41 faizi ixtisaslarına uyğun iş tapa bilmir. Bu göstərici bəzi sahələrdə, xüsusilə humanitar və sosial ixtisaslarda 60 faizə qədər yüksəlir. Halbuki, Avropa İttifaqı ölkələrində bu göstərici orta hesabla 17 faiz, Cənubi Koreyada isə cəmi 8 faizdir. Bu fərq göstərir ki, Azərbaycan ali təhsil sistemi hələ də əmək bazarına real cavab verə biləcək çevikliyə malik deyil.
Təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirir ki, “dünya universitetləri artıq ‘dual təhsil modeli’ adlanan yanaşmanı geniş tətbiq edir. Bu modeldə tələbələr eyni zamanda həm təhsil alır, həm də şirkətlərdə təcrübə keçirlər. Məsələn, Almaniyada dual təhsil proqramlarında iştirak edən tələbələrin 92 faizi məzun olduqdan sonra bir il ərzində işlə təmin olunur.”
Azərbaycan universitetlərində isə hələ də “nəzəriyyə üstün, praktika ikinci planda” yanaşması hökm sürür. Əmək bazarının sürətlə dəyişdiyi bir dövrdə isə bu, məzunları rəqabət mühitində geridə qoyur. Kamran Əsədov sitat gətirir: “Bu gün işəgötürənlər diplomdan çox bacarıq axtarır. Universitetin vəzifəsi məzunlara ‘hazır işçi’ statusu qazandırmaq deyil, amma onları bu mərhələyə hazırlamaqdır. Təəssüf ki, bizdə bu keçid mexanizmi çox zəifdir.”
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, ali təhsil müəssisələrinin əmək bazarına adaptasiyası yalnız proqram dəyişikliyi ilə deyil, həm də təhsil idarəçiliyinin dəyişməsi ilə mümkündür. Finlandiyada, Sinqapurda, Niderlandda universitetlərin hər bir fakültəsində “işəgötürənlər şurası” fəaliyyət göstərir. Bu şuralar tədris proqramlarının hazırlanmasında və ixtisas fənlərinin yenilənməsində birbaşa iştirak edir. Kamran Əsədov qeyd edir ki, “Azərbaycan universitetlərində də belə mexanizmlərin yaradılması artıq strateji zərurətə çevrilib. Yalnız təhsil işçiləri deyil, biznes nümayəndələri də proqramların formalaşmasına cəlb olunmalıdır.”
Dünya Bankının 2023-cü il hesabatına görə, təhsil proqramlarını əmək bazarı ilə uyğunlaşdıran ölkələrdə məzunların məşğulluq səviyyəsi orta hesabla 25 faiz yüksək olur. Məsələn, İrlandiyada universitetlərin 87 faizi hər il əmək bazarı hesabatları əsasında proqramlarını yeniləyir. Nəticədə, bu ölkə Avropada gənclərin məşğulluq səviyyəsinə görə ilk üçlükdədir.
Azərbaycan kontekstində əsas problem, Kamran Əsədovun fikrincə, universitetlərlə şirkətlər arasında qarşılıqlı etimadın zəif olmasıdır. O bildirir ki, “şirkətlər çox vaxt tələbələrin təcrübəsinə formal yanaşır, universitetlər isə iş dünyasının real tələblərini nəzərə almır. Halbuki əməkdaşlığın hər iki tərəf üçün faydalı mexanizmləri qurulmalıdır.”
Məsələn, Cənubi Koreyada universitetlər və sənaye müəssisələri arasında “Campus-Industry Partnership” adlı model mövcuddur. Bu model çərçivəsində tələbələrin 30%-i birbaşa şirkətlərin layihələri üzərində işləyir və bu işlər onların qiymətləndirilməsinə təsir edir. Bu yanaşma gənclərin həm motivasiyasını artırır, həm də onların biliklərinin real sektorda tətbiqinə imkan yaradır.
Kamran Əsədov qanunvericiliyə uyğun olaraq qeyd edir ki, “Azərbaycan Respublikasının ‘Məşğulluq haqqında’ Qanununun 13-cü maddəsinə əsasən, dövlət ali təhsil müəssisələrinin məzunlarının məşğulluğunu təmin etmək məqsədilə təhsil proqramlarının əmək bazarının tələblərinə uyğunlaşdırılmasına şərait yaratmalıdır. Lakin bu müddəa hələ də praktik səviyyədə tam icra olunmur.”
Ekspertin fikrincə, universitetlər müasir dövrdə yalnız diplom verən müəssisə yox, həm də innovasiyanın mərkəzinə çevrilməlidir. O bildirir: “Bu gün dünya universitetləri startap ekosistemləri ilə işləyir, tələbələr tədqiqat nəticələrini bazara çıxarır, yeni məhsul və texnologiyalar yaradır. Bizdə isə hələ də məzmun ənənəvi auditoriya dərsi ilə məhdudlaşır.”
Kamran Əsədov əlavə edir ki, “Azərbaycan universitetlərinin qarşısında iki əsas vəzifə dayanır — birincisi, ixtisasların real tələblərə uyğun yenilənməsi, ikincisi, tədris prosesinə sahibkarlar və sənaye nümayəndələrinin cəlb olunması. Bu baş verməsə, ali təhsil diplomu gənclər üçün sadəcə bir kağız olaraq qalacaq.”
Nəticə etibarilə, ali təhsil proqramlarının əmək bazarına uyğunlaşdırılması təkcə iqtisadi deyil, həm də sosial məsələdir. Universitetlər məzunlarının gələcəyinə investisiya qoymalıdırlar. Əgər bu gün ali məktəblər bazarın tələblərinə uyğun çevik tədris mexanizmi formalaşdıra bilsələr, sabah Azərbaycan iqtisadiyyatı daha innovativ və rəqabətqabiliyyətli olacaq.
Bəhman Hüseynli
