Azərbaycanda yüksəlişin yeni pilləsi
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının 80 illik yubileyi münasibətilə keçirilən tədbirdə Prezident İlham Əliyevin çıxışı, mahiyyətcə, dövlətin gələcək inkişaf fəlsəfəsi haqqında strateji manifest idi. Prezidentin səsləndirdiyi fikirlər bugünkü dəyişkən beynəlxalq mühitdə Azərbaycanın yeni siyasi və iqtisadi modelinin ideoloji əsaslarını formalaşdırır. Çıxışda açıq şəkildə görünür ki, Azərbaycan artıq “postxammal” dövrünə qədəm qoyur və milli inkişafın təməl dayağı kimi intellektual kapitalın, elmi-texnoloji tərəqqinin və insan amilinin önə çıxarılmasına start verir.
Prezident İlham Əliyevin “Azərbaycan tamamilə yeni vəziyyətdə yaşayır” fikirləri strateji əhəmiyyətli bəyanatdır. Dövlət başçısının ifadəsi postmüharibə, postpandemiya və qlobal texnoloji transformasiyaların kəsişdiyi bir məqamı təsvir edir – dünyada resursların və gücün paylanma meyilləri köklü şəkildə dəyişir. Əgər postsovet dövrü və 2000-ci illərin başlanğıcında geosiyasi üstünlük daha çox xammal və enerji mənbələri ilə ölçülürdüsə, indi bilik, məlumat və texnologiya əsas rəqabət qabiliyyəti reallığına çevrilib. Bütün bunlar isə Azərbaycanın həm xarici, həm daxili siyasətində yeni adaptasiya strategiyalarını tələb edir.
Öncə reallığı düzgün kontekstləşdirmək lazımdır: yeni reallıq həm imkan, həm də təhdid gətirir. İmkan tərəfi odur ki, Azərbaycanın mövcud maliyyə resursları – enerji gəlirləri – insan kapitalına, innovasiyaya və elmi infrastrukturun gücləndirilməsinə çevrilə bilər. Təhlükə tərəfi isə budur ki, texnoloji sıçrayışları vaxtında ələ keçirə bilməmək ölkəni geri çəkə, geosiyasi asılılığı artıraraq təhlükəsizlik boşluqları yarada bilər. Dövlət səviyyəsində mühüm siyasi qərar: enerji gəlirlərindən ibarət sərvəti qısamüddətli konsolidasiya əvəzinə uzunmüddətli insan və texnologiya kapitalına yönəltmək – bunu Prezidentin açıqlaması açıq şəkildə tələb edir.
Azərbaycan hansı intellektual resursla rəqabətdə önə çıxacaq sualına gəlincə, cavab sadə deyil, amma strateji baxımdan aydındır: bu, multidimensial insan kapitalıdır – yüksəkixtisaslı mühəndislər, tədqiqatçılar, tətbiqi elmlər üzrə startap mədəniyyəti, həmçinin dövlət və özəl sektor arasında bilik ötürülməsini təmin edən institutlar. Yəni rəqabət yalnız universitetlərin sayı ilə deyil, elm-sənaye-dövlət sinerjisinin effektivliyi ilə ölçüləcək. Burada tədqiqat nəticələrinin kommersiyalaşdırılması, intellektual mülkiyyətin qorunması, innovasiya ekosisteminin məhsuldar işləməsi vacibdir. Strateji prioritet olaraq texnoloji inkişafın önə çəkilməsi bir neçə praktik istiqaməti ehtiva etməlidir: kadr hazırlığı, infrastruktur, maliyyələşmə mexanizmləri və tənzimləyici mühit. Prezidentin mesajında məhz bu koordinator roluna çağırış var: dövlət həm vəsait qoymalı, həm də milli prioritetləri elmi proqramlarla sinxronlaşdırmalıdır.
Belə bir transformasiyanın geosiyasi aspekti də diqqətdən qaçmamalıdır. Texnologiya həm daxili inkişafın, həm də xarici siyasətin alətidir: yüksək texnoloji səviyyə ölkənin diplomatik çəki və müqavimət qabiliyyətini artırır, beynəlxalq əməkdaşlıq formatlarını genişləndirir. Eyni zamanda, texnologiya transferləri və beynəlxalq elmi əməkdaşlıqlar Azərbaycana yeni tərəfdaşlıq nöqtələri açır – ticarət bazarlarından fərqli olaraq bilik mübadiləsi davamlı və strateji bağlar yarada bilər.
Nəhayət, siyasətçilər və elm ictimaiyyəti arasında dialoqun dərinləşdirilməsi əsas şərtdir. Elm yalnız akademik məkan deyil, qərarvericilərin mühüm qərarlarına elmi əsaslı məzmun gətirən sahə olmalıdır – təhlükəsizlik siyasətindən tutmuş iqtisadi diversifikasiyaya qədər. Bu isə, öz növbəsində, sual doğurur: Əgər intellektual kapital prioritetdirsə, onun qorunması və inkişafı üçün hansı sosial-iqtisadi mexanizmlər əsas olmalıdır?
İlk növbədə yüksək savadlı kadrların ölkədə qalması üçün akademik karyera, startapların böyüməsi üçün risk kapitalının mövcudluğu, elmi nəticələrin kommersiyalaşdırılması üçün hüquqi qorunma və vergi təşviqləri. İkincisi, inklüziv təhsil siyasəti – yalnız mərkəz universitetlərinə yox, regionlara da elmi infrastrukturun dağılması. Üçüncüsü, beynəlxalq səviyyədə əməkdaşlıq kanallarının açılması və diasporun geri cəlb edilməsi üçün mentorluq və birgə layihə proqramları.
Xülasə olaraq, Prezidentin çağırışı Azərbaycanın strateji transformasiyasının praktiki xəritəsini təqdim edir: enerji gəlirlərindən insan və texnologiya kapitalına səmərəli keçid. Bu keçid uğurlu olacaqsa, ölkə yeni qlobal oyun qaydalarında öz yerini möhkəmlədəcək; əks halda, keçid gecikərsə, iqtisadi və təhlükəsizlik riskləri artacaq. Buna görə də adaptasiya strategiyası sürət, koordinasiya və davamlı investisiya tələb edir – yalnız buna görə Azərbaycan “yeni vəziyyətdə” rəqabətdə lider mövqe qazana bilər.
Prezident İlham Əliyevin “hər bir ölkənin inkişafını, eyni zamanda, təhlükəsizliyini o ölkənin texnoloji imkanları şərtləndirir” fikri, əslində, XXI əsrin geosiyasi reallığını dəqiq ifadə edən konseptual tezisdir. Müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində artıq dövlətin ərazi bütövlüyünü tanklar və toplar deyil, informasiya və texnologiya üstünlüyü qoruyur. Kiberhücumlar, süni intellekt əsaslı casusluq sistemləri, data manipulyasiyası və media dezinformasiyası – bunlar müasir “savaşın görünməyən cəbhələri”dir. Məhz bu baxımdan, Prezidentin vurğuladığı texnoloji imkanlar dövlətin yeni müdafiə arxitekturasının strateji dayağı kimi çıxış edir.
Azərbaycan bu reallığı artıq praktiki səviyyədə hiss edib. 44 günlük Vətən müharibəsi göstərdi ki, müasir müharibələrin taleyini süni intellekt, dron texnologiyası, informasiya üstünlüyü və kiberkoordinasiya müəyyən edir. Lakin postmüharibə mərhələsində əsas məsələ bu qələbəni davamlı elmi üstünlüyə çevirməkdir. Texnoloji müharibə birdəfəlik deyil, davamlı bilik yarışıdır. Burada düşünməyə vadar edən əsas sual budur:
– Əgər gələcəyin müharibələri informasiya və texnologiya üzərində aparılacaqsa, Azərbaycan bu mübarizədə öz müdafiə mexanizmini necə qurmalıdır? Sualın cavabı Prezidentin çağırışında gizlənir: “elmin təhlükəsizliklə sintezi”. Bu konsepsiya üç istiqamətdən ibarətdir: Birincisi, kiber və rəqəmsal təhlükəsizlik elminin dövlət səviyyəsində institusionallaşdırılması. Elm strateji təhlükəsizlik infrastrukturunun bir parçasına çevrilməlidir. Kiber təhlükəsizlik, süni intellekt, kvant texnologiyaları, informasiya analitikası – bunlar elmi-tədqiqat institutlarının əsas istiqamətləri olmalıdır.
İkincisi, “Bilik istehsalından milli güc istehsalına” keçid.
Prezidentin fikrinin mahiyyətində dayanan əsas tezis budur. İndiki mərhələdə, sadəcə, elmi məqalə və ya tədqiqat deyil, praktik nəticəli texnoloji məhsul vacibdir.
Üçüncüsü isə, elmi idarəetmə və qərar dəstəyi sistemlərinin formalaşdırılması. Dövlət siyasətinin elmi təhlil bazası möhkəmləndirilməlidir. Əgər informasiya epoxasında ən böyük təhlükə manipulyasiyadırsa, ən güclü silah – analitik düşüncə və fakt əsaslı qərardır. Elm bu qərarların “filtri” rolunu oynamalıdır.
XX əsrdə enerji siyasəti dövlətlərarası rəqabətin mərkəzində idisə, XXI əsrdə texnologiya siyasəti yeni hegemonluq mexanizminə çevrilir. Qlobal güclərin davranış trayektoriyası – ABŞ-Çin rəqabəti, Avropanın rəqəmsal suverenlik təşəbbüsləri, Rusiya və Hindistanın texnoloji autarxiya cəhdləri bunu açıq göstərir.
Bu mənzərədə sual yaranır: Azərbaycan regional texnoloji güc balansında öz yerini harada görür? Azərbaycan Cənubi Qafqazın “elmi dayaq nöqtəsi” rolunu oynamalıdır. Əgər keçmişdə müdafiə gücü hərbi təchizatla, silah istehsalı ilə müəyyən edilirdisə, indi milli müdafiə konsepsiyası informasiya, bilik və süni intellekt üstünlüyü üzərində qurulmalıdır. “Zəif ordusu olan ölkə müstəqilliyini itirər” prinsipi artıq “zəif elmi olan ölkə gələcəyini itirər” səviyyəsinə keçib.
Prezident İlham Əliyevin çıxışında diqqət çəkən ən mühüm strateji xətlərdən biri təbii resurslardan əldə edilən gəlirin insan kapitalına yönəldilməsi çağırışıdır. “Təbii sərvətlər tükənən sərvətlərdir... Tükənməz sərvət isə intellektual potensialdır” fikri, əslində, iqtisadi düşüncənin və dövlət siyasətinin mahiyyətini dəyişən yeni fəlsəfi yanaşmadır. Əgər əvvəlki mərhələdə Azərbaycan iqtisadiyyatının əsas dayağı enerji sektoru idisə, bu gün ölkənin dayanıqlı inkişafını təmin edəcək əsas mənbə artıq intellektual enerji, yəni bilik, elm və innovasiyadır.
Burada vacib siyasi sual ortaya çıxır: elmi və təhsili maliyyələşdirmək sadəcə dövlətin sosial öhdəliyidirmi, yoxsa bu, milli gələcəyin sığortasıdır? Bu suala cavab birmənalı şəkildə ikinci istiqamətdədir. Elmə qoyulan sərmayə milli təhlükəsizlik və iqtisadi müstəqilliyin təminat mexanizmidir. Prezidentin “o sərmayəni dövlət qoymalıdır” fikri, bu kontekstdə, elmə münasibətdə prinsipial dönüş nöqtəsidir. Elm dövlətin içində, qərarvermə proseslərinin mərkəzində olmalıdır. Məhz buna görə Prezidentin çıxışı həm də yeni bir idarəetmə mədəniyyətinin manifesti kimi səslənir: dövlət qərarları faktlara deyil, elmi proqnozlara, analitik modellərə və elmi əsaslandırılmış yanaşmalara söykənməlidir.
Xarici siyasətdə risk analizi akademik biliklə inteqrasiya olunmalı, enerji siyasəti elmi innovasiyalarla sinxronlaşdırılmalı, təhsil sistemi elmi istehsalın sosial bazasına çevrilməlidir. Beləliklə, dövlət, elm və cəmiyyət arasında yeni sinerji yaranır. Elm və dövlətin dialoqu bu üçbucağın mərkəzində dayanaraq, qərarların rasional əsaslarla formalaşmasını təmin edir.
Burada əsas, bəlkə də, ən düşündürücü sual belə formalaşır: Azərbaycan gələcəkdə hansı güclə qalib gələcək – neftlə, yoxsa zəka ilə? Cavab artıq siyasi və iqtisadi praktikada da aydın görünür. Azərbaycanın gələcək qələbəsi zəka ilə olacaq, çünki neft tükənəndə düşüncə qalır, resurslar azaldıqda bilik yeni resurs yaradır. Tükənməz yeganə milli sərvət – Azərbaycan insanının intellektidir.
Belə bir fəlsəfə artıq müasir dövlət modelinin mərkəzinə çevrilir. Azərbaycan XXI əsrin qlobal reallıqlarına elmi güc, düşüncə dərinliyi və texnoloji yeniliklərlə daxil olur. Məhz bu, Prezident İlham Əliyevin AMEA-nın yubileyində səsləndirdiyi çıxışın dərin mənasıdır. Bu çıxış Azərbaycanın gələcək taleyi, milli ideologiyası və intellektual qurtuluş strategiyası haqqında manifestdir.
Şəbnəm ZEYNALOVA,
XQ-nin siyasi analitiki,
siyasi elmlər üzrə fəlsəfə doktoru
