Con Foulzun 1965-ci ildə yazdığı “Maq” romanı sadəcə ədəbi əsər yox, insan zehnində qurulmuş psixoloji tələdir. Oxucu kitabı vərəqlədikcə təkcə qəhrəman Nikolas Urfun deyil, özünün də oyunun içində olduğunu hiss edir. Gerçəklik daima dəyişir, sürüşür, bir anlıq əmin olduğun fikir növbəti səhifədə dağılır. Romanın sirri elə burdadır, oxucunu düşünməyə, şübhəyə, bəzən də özündən qorxmağa məcbur edir.
Niyə “Maq” oxumağa dəyər?
“Maq” həm sehrləyir, həm də narahat edir. Çünki hər sətrində insan zehninin nə qədər kövrək, asan yönləndirilə bilən quruluşa sahib olduğunu göstərir. Oxuyarkən anlayırsan ki, insan ən çox öz düşüncələri tərəfindən aldadılır. Münasibətlərdə, işdə, gündəlik həyatda yaşadığımız psixoloji manipulyasiyalar bu romanda sanki laboratoriya şəklində göstərilir.
Nikolas Urf həyatdan yorulmuş, mənasızlıq içində boğulan gənc bir ingilis müəllimdir. O, Londondakı cansıxıcı həyatından qaçaraq Yunanıstanın Fraxos adasına gedir və orada Mauris Konçis adlı sirli, zəngin bir adamla tanış olur.
Konçisin malikanəsində qəribə hadisələr bir-birini təqib edir: maskalı adamlar, uydurma hekayələr, saxta ölümlər, sevgi oyunları... Bu, adi bir roman deyil. Foulz “gerçək”lə “oyun” arasındakı sərhədi elə bulanıqlaşdırır ki, oxucu bir nöqtədən sonra soruşur: “Əslində nə baş verir?”
Amma əsil sual bu olmalıdır: “Nikolas kimdir və kimə çevrilir?”
Romanın ən diqqətçəkən tərəfi "gaslighting" fenomeninin ədəbi dillə göstərilməsidir. "Gaslighting" bir nəfərin gerçəklik hissini pozmaq, onu öz düşüncələrinə şübhə etməyə məcbur etmək deməkdir. Mauris Konçis bunu sənətə proyeksiya edir.
O, Nikolasın beyninə müxtəlif reallıqlar yerləşdirir, onun sabit güvən nöqtələrini dağıdır, emosional asılılıq yaradır və qəfil bu bağı qırır. Nəticədə Nikolas özünü tamamilə itirir, nə gerçəyə, nə hisslərinə, nə də gördüklərinə inana bilir.
Bu səhnələr bizə tanış gəlir. Çünki biz də eyni şeyi bəzən yaşayırıq; münasibətlərdə, sosial mediada, iş yerlərində. Foulzun romanı adada baş versə də, əslində hər birimizin beynində davam edir.
Nikolasın səyahəti qaçış kimi başlayır, amma daxili dünyasının dərinliklərinə enməklə sona yetir. Psixoloq Viktor Franklın dediyi kimi, “İnsanı yaşadan məna axtarışıdır”. Foulz da eyni fikri roman dili ilə təkrarlayır: "İnsan, yalnız öz maskaları dağılanda həqiqi “mən”i ilə qarşılaşır".
Konçis qəddar görünsə də, onun məqsədi yalanlarla dolu bir həyat yaşayan gənci silkələməkdir. Elə buna görə Nikolas dəyişir və bu dəyişiklikdən sonra geriyə yolu qalmır.
Konçisin etdikləri bəzən psixoloji işgəncə kimi görünür. Amma Foulz oxucuya çevrilir və deyir: “Bəs sən? Sən gerçəkliklə bu cür oynaya bilərdinmi?”
Romanın təsiri də burdadır. Heç bir hazır cavab yoxdur. Oxucu həm Nikolas, həm Konçis, həm də bəzən onların arasında qalan müşahidəçidir.
Oxucu da oyunun içindədir. Foulz oxucunu sakitcə oyuna salır. Hər səhifədə, hər dialoqda sanki sən də testdən keçirsən. Kimə inana bilərsən? Nəyə inanmaq istəyirsən? Romanı oxuyarkən bəzən özün də şübhə duyursan.
Foulz göstərir ki, biz çox vaxt özümüz yaratdığımız illüziyalarda yaşayırıq. Gerçəkliyə ən böyük zərbəni bəzən başqası yox, öz beynimiz vurur.
“Maq” 1965-ci ildə yazılıb, amma 2025-ci ildə də oxucuya eyni sualları verir: "Gerçək nədir? Kimliyimizi kim yaradır? Azadıqmı, yoxsa manipulyasiyanın içindəyik?"
Bu gün “deepfake” videolar, saxta xəbərlər, sosial mediada qurulan kimliklər, - hamısı Foulzun 60 il əvvəl yazdığı sualların müasir formasıdır.
Əsl sehrbaz kimdir?
Romanın sonunda anlayırıq ki, əsl sehrbaz Mauris Konçis deyil, əsl sehrbaz insan zehnidir. Çünki gerçəyi yaradan da, ona inanan da, onun altında əzilən də bizik. Bəzən ən qəddar manipulyasiyanı bizə başqası yox, öz beynimiz edir. Özümüzə söylədiyimiz yalanlarla, gizlətdiyimiz həqiqətlərlə.
“Maq” bu yalanları sakitcə sındırır.
Oxuyanda narahat olursan, bəzən qəzəblənirsən, amma kitabı bağlayanda artıq eyni adam olmadığını başa düşürsən. Təkcə bu keyfiyyətinə görə "Maq" romanı dünya ədəbiyyatının klassiklərindən biri hesab olunur.
