Yaxın Şərqin tarixində elə məqamlar olur ki, bütün beynəlxalq sistemin daxili strukturunu sanki rentgen kimi göstərir. Qəzza da məhz belə haldır. Avropadakı kiçik bir şəhər qədər ərazisi olan bu anklav indi təkcə İsrail və HƏMAS arasında toqquşma meydanı deyil - burada beynəlxalq təhlükəsizlik modelləri, humanitar hüququn müxtəlif yozumları, regional arxitektura və qlobal oyunçuların maraqları üz-üzə gəlir. ABŞ prezidenti Donald Trampın vasitəçiliyi ilə oktyabrda əldə olunan atəşkəs müharibənin isti fazasını dayandırsa da, böhranın əsas struktur məsələlərinə toxunmadı.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Qəzza indi beşinci nəsil münaqişələrin güzgüsünə çevrilib - elə münaqişələr ki, burada humanitar fəlakət hərbi əməliyyatlarla yanaşı inkişaf edir; dövlət və qeyri-dövlət aktorları təkcə ərazi deyil, mənəvi və informativ məkan uğrunda da yarışır; beynəlxalq hüquq siyasi legitimlik uğrunda mübarizə alətinə çevrilir; dağıntı iqtisadiyyatı isə siyasi strategiyanın bir hissəsinə dönür. Bu qarşıdurma artıq regional problem deyil, beynəlxalq sistemin bütün elementlərinin dayanıqlığı üçün sınaq meydanıdır.
Hazırda Qəzzada baş verənlər həm də ABŞ-ın dəyişən rolunun göstəricisidir: Vaşinqton sərt siyasi alverlə "idarə olunan təzyiq diplomatiyasını" uzlaşdırmağa çalışır. Ərəb ölkələri üçün bu, yeni bir sınaqdır - onlar regionun növbəti fırtınasına cəlb olunmaq istəmirlər. Avropa üçün - xəbərdarlıqdır: XXI əsrin humanitar böhranları artıq lokal qala bilməz. Qlobal təhlükəsizlik arxitekturası isə qeyri-dövlət silahlı strukturların sürətli təkamülünə çatmır. Cənubi Qafqaz üçünsə bu, dərsdir: burada da təhlükəsizlik regional maraqlar, qlobal təsirlər və hibrid risklərin mürəkkəb birləşməsi ilə müəyyən olunur.
Qəzza bu gün təkcə humanitar faciə deyil - həm də gələcəyin laboratoriyasıdır. Burada parçalanma dövrünün münaqişə idarəetməsi ssenariləri, hərbi gücün sərhədləri, proksi aktorların imkan və məhdudiyyətləri, beynəlxalq humanitar hüququn təkamülü, texnoloji assimetriyanın zəif intensivlikli müharibələrdə rolu sınaqdan keçirilir.
Humanitar vəziyyət hələ də kritikdir. Qəzzadakı çöküş təkcə hərbi əməliyyatların nəticəsi deyil, həm də dörd əsas sistemin - səhiyyə, logistika, idarəetmə və sosial infrastrukturun - tam dağılmasıdır. Səhiyyə sektoru demək olar ki, yoxdur. Dializ mərkəzləri də daxil olmaqla əsas xəstəxanaların məhv edilməsi nəticəsində böyrək çatışmazlığından əziyyət çəkənlərin 40 faizi həlak olub. İnsulin çatışmazlığı və mütəxəssis qıtlığı adi tibbi yardımı belə mümkünsüz edib. Beynəlxalq qurumların "system-wide collapse" adlandırdığı bu vəziyyət Qəzzada məhz sistemin tam iflasıdır.
Logistik vəziyyət də eyni dərəcədə acınacaqlıdır. Atəşkəsin ilk on günündə sektora cəmi minə yaxın yardım maşını daxil olub, halbuki 6600 planlaşdırılmışdı. Yəni 85 faizlik çatışmazlıq və təchizat zəncirinin bərpası üçün imkan yoxdur. Bu, "insufficient humanitarian throughput" modelinə uyğundur - yardım axını o qədər azdır ki, vəziyyəti dəyişmək prinsipcə mümkün deyil.
İdarəetmə vakuumu böhranı daha da dərinləşdirir. İsrail və HƏMAS bir-birini ittiham etsə də, əsas məsələ Qəzzada vahid idarəetmə strukturunun olmamasıdır. HƏMAS ərazinin bir hissəsini nəzarətdə saxlayır, amma sabotaj, humanitar yüklərin ələ keçirilməsi, beynəlxalq strukturlara sızma və klanlararası rəqabət idarəetməni xaotik prosesə çevirib. Qəzza indi "contested governance zone" - rəqabətli hakimiyyət zonasıdır.
Sosial infrastruktur da faktiki məhv olub. 67 min insan həlak olub, 169 min yaralanıb, 44 min uşaq atasız-anasız qalıb. Bu, RAND-ın təbirincə desək, "multi-generational trauma environment" - çoxnəsilli travma mühiti yaradır. Belə bir mühitin bərpası onillik beynəlxalq proqram tələb edir, əks halda münaqişə hər yeni nəsildə təkrarlanacaq.
HƏMAS atəşkəsi müharibənin sonu kimi yox, taktiki fasilə kimi görür. 13 oktyabr razılaşmasına görə silahı təhvil verməli və hakimiyyəti texnokrat hökumətə ötürməli idi, amma qruplaşmanın mövqeyi aydındır: bu yalnız müstəqil Fələstin yaradıldıqdan, beynəlxalq təminatlar və ya böyük siyasi razılaşmadan sonra mümkündür. Yəni yaxın perspektivdə yox. Bu, "phased resistance" strategiyasına tam uyğundur - taktiki fasilələr döyüş qabiliyyətinin bərpası və növbəti mərhələyə hazırlıq üçündür.
28 oktyabrda atəşkəsin pozulması da göstərdi ki, HƏMAS Qəzzada fəaliyyət göstərən bütün silahlı strukturlara nəzarət etmir. Muxtar qruplar toqquşmaları davam etdirir, və atəşkəs sabit siyasi razılaşma deyil, zəif tarazlı dinamik vəziyyətə çevrilib. Solçu fələstin təşkilatları - NFOF, DFOF və digərləri - sazişə qoşulmaqdan imtina edib və Sudanda, Livanda, İraqda olduğu kimi klassik "spoiler" rolunda çıxış edə bilərlər. Deməli, hətta HƏMAS-la ideal razılaşma da sabitliyi təmin etməyəcək.
"Sarı xətt": Qəzzanın yeni siyasi coğrafiyası
Atəşkəs Qəzzada gözlənilməz bir nəticə doğurdu: anklav ilk dəfə real, görünən bir bölgü xətti - "sarı xətt" əldə etdi. Bu, texniki işarə və ya müvəqqəti koridor deyil, daha ciddi faktdır. Fiziki şəkildə torpağa çəkilən hər xətt zamanla siyasi reallığa çevrilir. İsrail hazırda beton baryerlər, mühəndis maneələr və nəzarət məntəqələri ilə bu bölgünü bərkitməklə yeni arxitektura qurur - elə bir struktur ki, atəşkəsi də aşa bilər. Tarix göstərir: bir həftəlik planlaşdırılan xətlər onilliklərlə yaşayır. Kipr bufer zonası, Livan sektorları, İordan çayının qərb sahilindəki "yaşıl xətt" - hamısı belə yaranıb. Qəzzadakı "sarı xətt" də eyni yoldadır.
Bu xətt sadəcə ərazini bölmür - iki fərqli reallıq yaradır. İsrailin nəzarətində olan hissədə idarə olunan sabitlik modeli formalaşır: hərəkətə sərt nəzarət, humanitar axınların inzibati dozası, əsas düyünlər üzərində tam kontrol. Bu, işğal deyil, "uzaqdan idarə olunan nəzarət" məntiqidir - yeni tipli münaqişələrə xas olan strategiya. İsrail anklava daxil olmaq istəmir, onu "idarə olunan məsafədə" saxlamaq istəyir.
Xəttin o biri tərəfində isə HƏMAS-ın faktiki dövləti formalaşır: əhali filtrasiya olunur, klanlar ram edilir, müxalif elementlər təmizlənir, yardımın bölüşdürülməsi üzərində tam nəzarət qurulur. Xarici qurumların iştirakı minimuma enib, HƏMAS hakimiyyəti isə həm sərtləşir, həm də daha parçalanmış hala gəlir. Xarici müşahidəçilərin "məhdud suverenlik" adlandırdığı bu model əslində qorxuya əsaslanan idarəetmə rejimidir.
İki reallıq arasında isə dar bir zona - gərginliyin sinir xətti uzanır. Burada İsrail yönümlü yerli proksi qruplar fəaliyyət göstərir. Onlar nə müntəzəm ordu, nə də müvəqqəti milisdir - bunlar düşmənin logistikasını dağıdan, izləmə və kəşfiyyat aparan hibrid şəbəkələrdir. İsrail üçün bu risklərin azaldılması vasitəsidir, Qəzza üçün xaos amili, gələcək üçünsə yeni başağrısı: çünki zor tətbiq etməyə öyrəşən proksilər çox vaxt onu könüllü təhvil vermir.
Və bütün bu strukturun üzərində "beynəlxalq kontingent" ideyası asılı qalıb - guya sabitləşmədən sonra Qəzzaya daxil olmalı idi. Amma "sabitləşmədən sonra" Qəzza reallığında əbədi sabahdır. Region ölkələri məsuliyyət götürmək istəmir, Avropa paytaxtları humanitar layihələrə pul verir, amma əsgər göndərməyə hazır deyil, BMT isə blokadadadır. Nəticədə xarici nəzarət ideyası nəzəri səviyyədə qalır, anklav isə faktiki olaraq ikili idarəetmə modelinə keçir.
"Sarı xətt" artıq hərbi zərurətin deyil, siyasi coğrafiyanın fenomenidir. O, Qəzzanı ikili sürətli məkan kimi formalaşdırır: İsrail nəzarətindəki hissə tədricən sabitləşib bərpa olunur, HƏMAS zonası isə dağılma və tükənmə vəziyyətində qalır. Bu disbalans zamanla bərkiyəcək, çünki infrastruktur nizama, xaos isə durğunluğa meyllidir. Betona çəkilən xətlər bir gün şüura da həkk olunur.
Strateji nəticələr: regional sabitlikdən qlobal təhlükəsizliyə
Qəzza heç vaxt lokal problem olmayıb. Onun cəbhə xətləri, humanitar dəhlizləri və siyasi dəyişiklikləri Yaxın Şərqdə və ondan çox-çox uzaqlarda dərhal əks olunur. "Sarı xətt" təkcə anklavın yeni topoqrafiyasını çəkmir - o, Tel-Əvivdən Bakıya, Vaşinqtondan ərəb paytaxtlarınadək hər kəsə təsir edən strateji transformasiyalar zəncirini işə salır.
İsrail üçün bu xətt bir daha xatırlatdı ki, "qələbə" və "nəticə" fərqli anlayışlardır. Girovların çoxu azad edilib, birbaşa təhdidlər azalıb, HƏMAS ağır itkilər verib, amma qruplaşmanın strukturu hələ də yaşayır, ideologiyası dağıdılmayıb, anklav isə iki fərqli məntiq üzrə yaşayan sahələrə bölünüb. "Sarı xətt" əməliyyatın natamamlığının simvoluna çevrilib: İsrail faciənin böyüməsini dayandırdı, amma yeni sabit nizam yarada bilmədi. Beləcə, Tel-Əviv dilemmanın qarşısındadır: əgər strateji məqsəd müəyyən olunmayıbsa, uğur nədir?
HƏMAS üçün mənzərə fərqlidir. İnfrastrukturunu və minlərlə döyüşçüsünü itirsə də, o məğlub olmayıb, uyğunlaşıb - bu, əsas məqamdır. Komanda nüvəsinin bir hissəsini qoruyub saxlayan, ərazinin müəyyən hissəsini nəzarətdə tutan, humanitar axınlara nəzarəti ələ alan və daxili repressiya aparatını gücləndirən HƏMAS klassik "survival actor"a çevrilib. Belə strukturlar müharibəni udmur, amma yox da olmur; şəklini dəyişir, yeni şəraitə uyğunlaşır və sosial dayaqları üzərində uzun müddət yaşayır.
Ərəb ölkələri üçün bu model - daha bir təhlükədir. Bölünmüş Qəzza vahid fələstin layihəsi ideyasını zədələyir. O, parçalanmanın artıq yeni siyasi norma olduğunu göstərir. Bu isə ərəb hökumətlərində analoji ssenarilərin öz ölkələrində təkrarlanması qorxusunu yaradır. Humanitar qeyri-sabitlik, radikallaşma riski, regional həmrəyliyin zəifləməsi - bütün bunlar "sarı xətt"i təkcə Qəzza üçün deyil, bütün Yaxın Şərq üçün siyasi əsəb nöqtəsinə çevirir.
ABŞ üçün vəziyyət "idarə olunan təzyiq diplomatiyası"nın sınağına çevrilib. ABŞ prezidenti Trampın vasitəçiliyi ilə əldə olunan atəşkəs Vaşinqtonun hələ də yeganə oyunçu olduğunu göstərdi - o, eyni vaxtda həm İsraillə, həm ərəb paytaxtları ilə, həm də beynəlxalq vasitəçilərlə danışa bilir. Amma bu rolun qiyməti bahadır: administrasiya İsrailə dəstək və beynəlxalq imic arasında incə balans saxlamalıdır. ABŞ "controlled escalation management" modelini tətbiq edir - təzyiq, təhdid və manevr yolu ilə vəziyyəti partlayış həddinə çatdırmadan nəzarətdə saxlamağa çalışır. Bu, incə oyundur: regionu partlayışdan qorumaq, amma onun yeganə təminatçısına çevrilməmək.
Avropa isə sırf humanitar çağırışla üz-üzədir. O, yeni miqrasiya dalğasına hazırlaşmalı, bərpa proqramlarını maliyyələşdirməli, eyni zamanda Yaxın Şərq proseslərində təsir gücünün azaldığını açıq şəkildə etiraf etməlidir. Aİ-nin nə siyasi çəkisi, nə də hərbi iradəsi var ki, Qəzzaya kontingent kimi daxil olsun. Ona görə də Avropa yenə təsir rıçaqları olmayan sponsor rolunda qalır.
Bu fon üzərində Azərbaycan məsələyə uzaq drama kimi yox, real siyasi proses kimi baxır. Müharibə, ərazilərin bölünməsi, hibrid təhdidlər, postmünaqişə bərpası - bütün bunlar Baku üçün tanış mövzulardır. Azərbaycan üçün bu böhran strateji dərslərin mənbəyidir: çoxsəviyyəli təhlükəsizlik sisteminin əhəmiyyəti, qlobal güc mərkəzləri arasında çevik diplomatiyanın zəruriliyi, sabitliyin emosional təfsirlərdən üstün tutulması, humanitar mexanizmlərlə işləmə bacarığı, kvazidövlət qurumlarının məntiqini anlamaq bacarığı.
Bu kontekstdə Azərbaycanın regional diplomatiya meydançası kimi rolu artıq nəzəri deyil, praktik xarakter alır. Münaqişədən sonrakı mürəkkəb dövrü uğurla keçmiş və işlək bərpa modelləri formalaşdırmış ölkə olaraq Azərbaycan Yaxın Şərqdə sabitləşmə modellərinin müzakirəsində təbii iştirakçıya çevrilir.
Beləcə, "sarı xətt" təkcə Qəzza ilə bağlı deyil. Bu, dünyanın idarə olunan bölgülər, paralel administrasiyalar və parçalanmış ərazilər dövrünə keçidini simvolizə edir. Və belə çağırışlarla işləməyi bacaran dövlətlər tamamilə yeni siyasi dəyər qazanırlar.
Qəzza - gələcək təhlükəsizlik arxitekturasının proyeksiyası kimi
Qəzza bu gün təkcə planetin ən ağır humanitar zonası deyil. O, parçalanma, paralel güc mərkəzləri və zəif beynəlxalq institutlar dövründə qlobal təhlükəsizliyin necə görünəcəyinin sıxılmış modelidir. Kiçik bir Avropa şəhəri böyüklüyündə ərazi indi dövlət strategiyalarının, qeyri-dövlət qruplarının taktikasının, hibrid münaqişə mexanizmlərinin və beynəlxalq hüququn boşluqlarının kəsişdiyi nöqtəyə çevrilib.
ABŞ prezidenti Trampın vasitəçiliyi ilə oktyabrda əldə olunan atəşkəs dönüş yox, diaqnostika oldu - o göstərdi ki, klassik idarəetmə modelləri artıq işləmir və hərbi-siyasi qərarların həddi görünür. Qəzzada baş verənlər istisna yox, qlobal tendensiyaların konsentrasiyasıdır. Burada humanitar fəlakət siyasi oyunlarla paralel gedir, beynəlxalq mexanizmlər tormozlayır, qeyri-dövlət strukturlar isə əvvəllər dəyərləndirilməyən dayanıqlıq nümayiş etdirir.
Humanitar çökmə: sistemlər dayananda
Atəşkəs əzabları azaltmadı. Anklavda səhiyyə sistemi faktiki məhv olub: xəstəxanalar dağıdılıb, dərman tapılmır, insulin qıtlığı kritik həddədir, dializ çatışmazlığı ucbatından böyrək xəstələrinin yarısı həlak olub. Bu, artıq böhran deyil, tam sistem iflasıdır. Beynəlxalq humanitar təsnifata görə, belə vəziyyətdə bərpa yalnız paralel infrastruktur qurulması ilə mümkündür.
Humanitar yardım da bunu təsdiqləyir: on günə min yük maşını - lazım olan 6600-ün yerinə - bu, real vəziyyəti dəyişə bilməyəcək səviyyədir. Yardımın bu həddi "kritik dərəcədə qeyri-kafi" sayılır: istənilən yardım dağıntının miqyasında ərimə effekti verir.
Parçalanmış idarəetmə: hakimiyyət uğrunda rəqabət
Qəzza indi "mübahisəli idarəetmə" modelinə düşüb. HƏMAS sektorun böyük hissəsini nəzarətdə saxlayır, amma monopolist deyil. Yerli klanlar, müstəqil qruplar, parçalanmış təhlükəsizlik strukturları və İsrail yönümlü silahlılar rəqabətli güc xəritəsi yaradır.
Nəticədə humanitar yardım siyasi resursa, idarəetmə isə mübarizə meydanına çevrilib. Beynəlxalq sabitləşmə mexanizmləri burada işləmir: oyunçu çoxdur, qayda az.
Xüsusi diqqətəlayiq məqam - HƏMAS zonaları ilə İsrail yönümlü qüvvələrin təsir dairələri arasında formalaşan "sarı xətt"dir. İsrail bu xətdən keçən fiziki markerlərlə müvəqqəti bölgünü dayanıqlı siyasi-idarəetmə konturuna çevirir. Tarix göstərir: belə "müvəqqəti" xətlər çox vaxt sülh sazişlərindən uzunömürlü olur. Şimali Kipr, İordanın Qərb sahili, Livan sektorları - hamısı bunun nümunəsidir.
"Sarı xətt" dörd paralel reallıq yaradır:
- hərbi - nəzarət nöqtələri vasitəsilə;
- siyasi - bölgünün institusional təsbiti ilə;
- inzibati - keçid rejimləri ilə;
- sosial - iki tərəfdə fərqli kimliklərin formalaşması ilə.
Formal olaraq bu, müvəqqəti quruluşdur, amma faktiki olaraq yeni siyasi məkanın arxitekturasıdır.
Proksilər, repressiyalar və parçalanma: paralel güc modelləri
Anklav daxilində eyni anda iki fərqli istiqamətdə fəaliyyət göstərən güc sistemi mövcuddur: İsraillə əlaqəli proksi qruplar və rəqiblərini məhkəməsiz edamlar, həbslər və təzyiqlərlə susduran HƏMAS-ın güc aparatı.
İsrail proksiləri aşağı intensivlikli daimi təzyiq rejimi yaradır, HƏMAS-ı resurslarını daxili təhlükəsizliyə yönəltməyə məcbur edir. Bu, qruplaşmanın hərbi potensialını zəiflədir, amma ərazidəki parçalanmanı gücləndirir.
HƏMAS isə əksinə, kvazidövlət institutlarını möhkəmləndirir, atəşkəsi silahsızlanma üçün yox, uyğunlaşma dövrü kimi istifadə edir. Nəticədə demilitarizasiya ilə bağlı bütün öhdəliklər yalnız bəyanat səviyyəsində qalır.
Beynəlxalq qüvvələr: heç kimin istəmədiyi missiya
Atəşkəs razılaşması beynəlxalq sülhməramlı missiyanın yaradılmasını nəzərdə tuturdu, amma bu ideya kağız üzərində qaldı.
- Heç bir ölkə, o cümlədən ərəb dövlətləri, bu qədər riskli əməliyyatın məsuliyyətini üzərinə götürmək istəmir.
- ABŞ İsrailə sadiqliklə qlobal reputasiya xərcləri arasında balans axtarır.
- Avropa humanitar layihələri maliyyələşdirir, amma hərbi iştirakdan qaçır.
- BMT Təhlükəsizlik Şurasında konsensusun olmaması səbəbindən iflic vəziyyətindədir.
Nəticədə Qəzzada idarəetmə beynəlxalq mexanizmlərlə deyil, yerli güc strukturları ilə müəyyən olunur.
Ssenari analizi: iki sürətli Qəzzanın bərkiməsi
Ən real ssenari - Qəzzanın iki sürətli modelinin tam formalaşmasıdır.
İsrailin nəzarətindəki zonada məhdud infrastruktur bərpası, idarə olunan humanitar dəhlizlər və əsas təhlükəsizlik səviyyəsinin normallaşması mümkündür.
HƏMAS zonasındasa paramilitar idarəetmə, dağıdılmış infrastruktur, yardımdan yüksək asılılıq və resursların siyasi bölüşdürülməsi qalacaq.
"Sarı xətt" nə qədər möhkəmlənirsə, bu iki sektor bir o qədər uzaqlaşır - iqtisadi, sosial və siyasi cəhətdən. Bu, nə sülh, nə müharibə deyil, "bölünmüş sabitlik" rejimidir - Şimali Kipr, 90-cı illərin əvvəllərinin Qroznısı və ya Cənubi Livan sektorlarına bənzər model.
Alternativ ssenarilər: az ehtimallı, amma təhlükəli
- HƏMAS-ın çöküşü sabitlik gətirməyəcək, əksinə, daha radikal elementlərin hakim olduğu vakuum yaradacaq.
- Sülhməramlı administrasiya siyasi iradə olmadan mümkün deyil, halbuki bu iradə heç bir tərəfdə yoxdur.
- Regional eskalasiya nə İsrail, nə ərəb ölkələri, nə də qlobal oyunçular üçün arzuolunandır.
Beləliklə, qarşıdurma dondurulmuş vəziyyətdə qalır: heç bir tərəf vəziyyəti əsaslı dəyişdirmək gücündə deyil.
Qlobal nəticələr: yeni dövrün güzgüsü
İsrail üçün kampaniya məhdud xarakter daşıyır: təhdidlər azalıb, amma strateji məqsədlər əldə olunmayıb.
HƏMAS potensialını qoruyub və yeni şəraitə uyğunlaşıb.
Ərəb dövlətləri riskləri minimuma endirir, amma daxili təzyiqlə üzləşir.
Avropa humanitar öhdəliklərlə siyasi məhdudiyyətlər arasında sıxışıb.
Beynəlxalq hüquq isə göstərir ki, qeyri-dövlət aktorların çevikliyi dövlətlərin imkanlarını üstələyir.
Azərbaycan üçün mənası: idarə olunan bərpanın dərsləri
Qəzzada baş verənlər Azərbaycan üçün bir nümunədir: parçalanmış hakimiyyət mühiti postmünaqişə inkişafını mümkünsüz edir.
Baku isə öz ərazilərinə nəzarəti bərpa etməklə və dayanıqlı təhlükəsizlik arxitekturası qurmaqla tam fərqli model göstərib:
- güclü dövlətçilik;
- mərkəzləşdirilmiş idarəetmə;
- infrastrukturun modernləşdirilməsi;
- beynəlxalq tərəfdaşlarla məqsədyönlü əməkdaşlıq.
Azərbaycanın təcrübəsi hibrid təhdidlərə qarşı qlobal müzakirələrdə aktualdır. Qəzza göstərir ki, vahid idarəetmə mərkəzinin yoxluğu xaosa aparır. Azərbaycan isə sübut edir ki, sistemli yanaşma yeganə çıxış yoludur.
Qəzza - gələcək münaqişələrin laboratoriyası
Qəzza lokal böhran deyil. O, gələcəyin güzgüsüdür:
- humanitar ritorika ilə dövlətlərin real fəaliyyət imkanları arasındakı uçurum;
- qeyri-dövlət strukturların təsirinin artması;
- beynəlxalq institutların böhranı;
- regional güclərin möhkəmlənməsi;
- kompleks idarəetmə modellərinə ehtiyac.
Yaxın beş ildə münaqişənin strukturu, çox güman, dəyişməyəcək. Bölünmə bərkiyəcək, beynəlxalq iştirak nöqtəvi olacaq, Qəzza isə yeni nəsil münaqişələrin laboratoriyası kimi qalacaq - elə münaqişələr ki, artıq bu gündən qlobal təhlükəsizliyin yeni arxitekturasını formalaşdırmağa başlayıb.
Milli.Az
