Denq Syaopinin təşəbbüsü ilə "kapitallaşdırılmış sosializmə" keçidin Çin təcrübəsi sadəcə rəqabətdən daha çox şeyi sübut etdi. Çoxları bunu dönməz və hətta universal hesab edir, o cümlədən "pan-Qərb" neoqlobalizminə qarşı mübarizə sahəsində. Tianjində keçirilən son ŞƏT sammitindən dərhal sonra fərqli yeni bir dünya nizamının yarandığını iddia etməyə başlayan mütəxəssislər tələsmirlərmi? Xeyr, bəlkə də yox. Bu, real bir tendensiya kimi görünür.
Qeyd etmək lazımdır ki, rəsmi Pekin dünənki müstəmləkəçilərdən Qlobal Cənuba səlahiyyətlərin yenidən bölüşdürülməsini təklif edən tək mənbə deyil. Lakin Çin paytaxtının belə bir prosesdə liderliyini necə qoruyub saxlamağı gözlədiyi tam aydın deyil. Qlobal əksəriyyətin iqtisadi dominantlığı və Çinin indi demək olar ki, mübahisəsiz gələcək liderliyi hələ ki, hər yerdə, əlbəttə ki, ABŞ və Avropa İttifaqı istisna olmaqla, hər kəsin bir qitədən digərinə üstünlük verilməsindən dərhal və daimi məmnun qalacağına zəmanət vermir. Xəbərdarlıq edənlərlə necə razılaşmamaq olar: Si Cinpin sadəcə dünya nizamının yenidən qurulmasının əsas faydalananı kimi statusunu gizlətməyi dayandırıb.
Uzun müddətdir ki, Qərb mətbuatı həm BRICS-in, həm də ŞƏT-in təsirini kiçildərək onları "geosiyasi pavilyonlar" və hətta buxar buraxmaq üçün siyasi məkanlar adlandırır. Lakin Qərb mediası onları lağa qoymaq ehtimalı getdikcə azalır və məsələn, iki il əvvəl Qərb mediası ilk dəfə BRICS birliyinin "vanilla" çoxqütblülükdən anti-müstəmləkəçi azadlıq hərəkatına çevrildiyini, ən azı Qlobal Cənubun konsolidasiyasının əsasına çevrildiyini etiraf etdi.
Bu arada, Çin lideri daha bir tribunanı, adi ŞƏT zirvəsini tam olaraq uyğun məkana çevirməyi bacardı və ona BMT qədər, bəlkə də daha çox tələbat olduğunu sübut etdi. Si Cinpin, yeni Qlobal İdarəetmə Təşəbbüsünü təqdim etmək üçün vətənində yaranmış fürsətdən istifadə edərək, BMT-dəki ŞƏT həmkarlarına dediklərini təkrarlamağı belə zəruri hesab etmədi. Bu unikal "təqdimatın" İkinci Dünya Müharibəsində Qələbənin 80-ci ildönümünə təsadüf etməsi təsadüfi deyil. Bu müharibədə Qərb tarixçiləri (xüsusən də son illərdə) Çinin rolunu, bəlkə də SSRİ-nin rolunu kiçiltdiklərindən daha çox kiçiltdilər. Və təsadüfi deyil ki, Çin Ordusu öz liderlərinin əsas çıxışını Çinin hərbi qüdrətinin parlaq nümayişi ilə dəstəkləmək qərarına gəldilər- bu, ölkənin tarixində əvvəllər heç vaxt görünməmiş dərəcədə təəccüblü bir nümayiş idi. Və bu, kollektiv Qərbi narahat etdi.
Pekin hazırda Qərbdən çoxlu siqnal aldığını gizlətməyə çalışmır, çünki Çinə qarşı çıxmaq istəyi təkcə Prezident Trampın təşəbbüsü ilə deyil, həm də çoxdan bu fikirdə olan digər Qərb mərkəzlərində getdikcə artmaqdadır. Bu müxalifət birbaşa və ya dolayı yolla təkcə siyasət və iqtisadiyyata deyil, hər şeyə təsir edir və bu müxalifətdə Tayvanın rolu ikinci dərəcəli hala gəlir.
Məsələ təkcə Rusiyanın sayəsində illərdir faktiki olaraq təmin edilə bilən Çin iqtisadiyyatının enerji müstəqilliyinin sırf maliyyə müstəqilliyindən heç də az əhəmiyyət kəsb etməməsi deyil. Daha da vacibi odur ki, Çin Rusiyanı müxtəlif sahələrdə cəlb etməklə və dəstəkləməklə bununla da Rusiyanın ənənəvi tərəfdaşlarının çoxu, hətta demək olar ki, hamısı, xüsusən də Aİİ, BRİKS və ŞƏT-də oxşar vektor müəyyən edir. Burada rəqabət, əlbəttə ki, hələ də mümkündür, lakin Rusiyanın BRİKS və ŞƏT vasitəsilə Pekinin strategiyası ilə sıx əlaqələri artıq effektiv şəkildə qurulub və növbəti addım Moskva ilə Pekin arasında daha böyük praktik qarşılıqlı əlaqədir, çox güman ki, Aİİ ilə tərəfdaşlıq vasitəsilə. Burada ən böyük çətinliklər, çox güman ki, ortaq "oyun qaydalarının" hazırlanmasında olacaq, bu isə illər çəkə bilər, çünki xatırladığımız kimi, artıq Aİİ ilə İran arasında baş verib.
Qərb Rusiyanı və Çini ikinci dərəcəli gücə çevirməyə çalışarkən, Pekin və Moskvanı daha da yaxınlaşdırır. Hər ikisi sənaye, texnologiyalar və resurslarını bölüşdürməkdə bir-birinin güclənməsinə dəstək verirlər.
Bundan əlavə, Çin və Rusiya Qərbin BMT-ni və UNESCO, IAEA və ya OPEC kimi digər qlobal təşkilatları tamamilə və ya demək olar ki, tamamilə tabe etmək siyasətindən açıq şəkildə narazıdır. Bu kontekstdə Pekin və Moskvanın ŞƏT və BRICS-in dəstəyi olmadan uğur qazanması ehtimalı azdır.
Təkcə ticarət həcmi bu gün o qədər də vacib deyil. Sırf ixrac-idxal əməkdaşlıq modelindən sənaye əməkdaşlığına tez bir zamanda keçmək, bir-birinin ərazisində yeni birgə istehsal müəssisələri tikmək və istehsala investisiya qoymaq həm Rusiya, həm də Çin iqtisadiyyatı üçün çox vacibdir. Bu istiqamətdə son illərdə çox sayda böyük müqavilələr imzalanıb və işlərə başlanılıb.
Daha geniş şəkildə ifadə olunsa, Qərbin göstərdiyi təzyiq Rusiya ilə Çini bir-birinə daha da yaxınlaşdırır. Bu əməkdaşlıq Çin və Rusiyaya qarşı vahid cəbhənin konturlarının pozulması səbəbindən konkret bəhrə verir: Qərb ölkələri artıq heç birini hərbi, iqtisadi, texnoloji və ya ticari baxımından şantaj edə bilmirlər.
Əksər ekspertlər Çin-Rusiya münasibətlərinin daha da dərinləşəcəyini deyirlər. Gələcəkdə, təhlükəli beynəlxalq vəziyyəti nəzərə alaraq, Çin və Rusiya maliyyə texnologiyaları, iqtisadiyyat və humanitar elmlər sahəsində əməkdaşlığı daha da gücləndirəcək, müxtəlif səviyyələrdə qarşılıqlı fəaliyyət üçün daha güclü platforma yaradacaqlar. Ekspert hesab edir ki, bu tendensiyalar BRİKS və ŞƏT üzv ölkələri arasında qarşılıqlı fəaliyyətin təbiətini müəyyən edəcək.
Ümumiyyətlə, dünyanın siyasi və iqtisadi qütbləşməsi fonunda mübarizə daha da kəskinləşir. Kobud desək, Qərb və Şərq arasında müharibə bütün sahələrdə gedir və burada kimin qalib gələcəyi indidən görünür. Dünyanın elmi, texnoloji, iqtisadi və siyasi güc mərkəzi qərbdən şərqə keçir. Qərb blokunun başında ABŞ və Avropa İttifaqı, Şərq blokunun başında isə Çin və Rusiya dayanır. Digər ölkələrin kimin yanında olacağı çox şeyi müəyyən edəcək. Bu gün isə görünən odur ki, Qlobal Cənub və Qlobal Şərq ölkələri kollektiv Qərbin istismar və təzyiqlərindən bezərək çıxış yolu axtarırlar və burada da yeganə alternativ Rusiya-Çin ittifaqının başında durduğu bloklardır.
Azərbaycana gəldikdə, ölkəmiz balanslı siyasət yeridir. Lakin son dövrlərdə iqtsiadi əməkdaşlıqda Rusiya və Çin (həmçinin onlarla eyni bloklarda təmsil olunan ölkələrlə) əməkdaşlığı kəskin artırır. Həm coğrafiyamız, həm əsas iqtisadi-ticari tərəfdaşlarımız Şərq cəbhəsindədir. Rusiya ilə onsuz da böyük siyasi, iqtisadi, hərbi əməkdaşlığımız var, Çinlə də bu sahələrdə əməkdaşlıq sürətlə güclənir. Azərbaycan hər iki cəbhənin qovşağında yerləşsə də, mədəni olaraq da, mənəvi olaraq da Şərqə məxsusdur. Üstəlik, iqtisadi inteqrasiya da Şərqlədir. Bu isə yaxın gələcəyin əsas güc mərkəzinin yanında olmaq deməkdir.
Elçin Bayramlı
Yazı Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə “İctimai və dövlət maraqlarının müdafiəsi” istiqaməti çərçivəsində hazırlanıb.
