Bakı. Trend:
Daşkənddə “Aİ-Mərkəzi Asiya” İqtisadi Forumu Brüsselin regionlaəməkdaşlığı nə dərəcədə fəal şəkildə inkişaf etdirdiyini bir dahanümayiş etdirdi. İmzalanan sazişlər, investisiya proqramlarınıngenişləndirilməsi, zəruri xammal, rəqəmsallaşma və energetikayavurulan xüsusi diqqət – bütün bunlar münasibətlərin formatınıhəqiqətən də daha yüksək səviyyəyə qaldırır. Lakin bəyanatlarıntəsirli miqyasının arxasında bir sadə, amma prinsipial şəkildəvacib həqiqət dayanır ki, bunu görməməzlikdən gəlmək çətindir: Aİvə Mərkəzi Asiyanın hansı sənədləri imzalamasından asılı olmayaraq,həmin razılaşmaların böyük hissəsi, ələlxüsus da tədarük,logistika və tranzitə aid razılaşmalar Azərbaycanın iştirakıolmadan sadəcə işləyə bilməz.
Nəqliyyat marşrutlarının, zəruri xammal ixracının, enerjisistemlərinin inteqrasiyasının və ya regiondaxili əlaqəliliyingücləndirilməsinin istənilən müzakirəsi bir coğrafi vəinfrastruktur reallığı ilə üz-üzə gəlir: Azərbaycan bu məkanın“əlaqələndirici körpüsü”dür. Üstəlik, Mərkəzi Asiyanı Avropa iləbirləşdirən yeganə dayanıqlı və artıq fəaliyyət göstərənkörpüdür.
Keçən forum Aİ ilə Mərkəzi Asiya arasında fəal keçmiş ilinyekunlarını müəyyənləşdirdi. Bunlara Səmərqənddə keçirilmiş sammit,Aşqabadda baş tutan nazirlər səviyyəsində görüş və ÖzbəkistanPrezidentinin Brüsselə səfəri daxildir. Bu mərhələdən sonraDaşkənddə genişmiqyaslı müzakirələr başlandı və yeni təşəbbüslərelan olundu.
Aİ öz diqqətini “Global Gateway” strategiyasının praktiki həyatakeçirilməsinə yönəldərək müzakirələrdən konkret layihələrə keçdi.Ən böyük diqqət energetika, rəqəmsal transformasiya, tədarükzəncirlərinin dayanıqlığı və xüsusilə də kritik xammal sahəsinəyönəldi.
Avropa Komissiyasının beynəlxalq tərəfdaşlıq üzrə komissarıYozef Sikela açıq şəkildə bildirdi:
“2025-ci il Mərkəzi Asiya və Aİ-nin birlikdə nə qədər çox şeyəldə edə biləcəyini göstərdi. Biz potensialdan reallığa keçirik –rəqəmsal kommunikasiyalar, təmiz enerji və müasir nəqliyyatsahəsində. Bu təşəbbüslər sayəsində biz davamlı artıma töhfəveririk, dayanıqlığımızı artırırıq və hər iki regionumuz üçün yeniimkanlar açırıq.”
O həmçinin “Global Gateway” çərçivəsində altı yeni sazişinimzalandığını bildirib və vurğulayıb ki, bu addımlar Transxəzərdəhlizinin funksional və rəqabətqabiliyyətli marşruta çevrilməsinəkömək edəcək.
Təqdim olunan təşəbbüslər arasında əsas yeri “GROW CRM” proqramıtutur – bu proqram kritik xammal sahəsində layihələrinhazırlanması, texniki-iqtisadi əsaslandırmaların hazırlanması,normativ-hüquqi bazanın modernləşdirilməsi və yeni dəyərzəncirlərinin yaradılması üçün Aİ-nin və Avropa Yenidənqurma vəİnkişaf Bankının tərəfdaşlığını nəzərdə tutur. Hələ 2024-cü ildəÖzbəkistan və Aİ kritik xammal üzrə strateji tərəfdaşlıq haqqındarazılaşma əldə edib və yol xəritəsi imzalayıblar. İndi isə buəməkdaşlıq praktiki reallaşma mərhələsinə keçməkdədir.
Aİ Mərkəzi Asiyanın xammalı barədə söz açırsa, bu, Azərbaycanada aiddir. Aİ nəqliyyat dəhlizlərini müzakirə edirsə, bu daAzərbaycana aiddir. Aİ regiondan idxalı artırmağı planlaşdırırsa,istənilən halda Azərbaycan infrastrukturuna əsaslanır. Azərbaycanartıq tamdəyərli regional logistika və nəqliyyat mərkəzi statusunumöhkəmləndirib. 2022-ci ildən bəri Orta Dəhliz üzrə yükdaşımalarınhəcmi təxminən 90% artıb, ölkə isə Qazaxıstan nefti və uranının,Çindən gələn konteyner qatarlarının, həmçinin Özbəkistan və digərMərkəzi Asiya ölkələrinin yüklərinin tranzit marşrutu kimi çıxışedir. Təkcə 2024-cü ildə Azərbaycan üzərindən 11 milyon tondan çoxyük daşınıb. Ələt Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı, Xəzərin ən böyükticarət donanması, Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu və doqquzbeynəlxalq hava limanı ölkəni Avrasiyanın əsas nəqliyyatarteriyasına çevirir.
Orta Dəhliz artıq geosiyasi təlatümlərə davamlı olan əsasAvrasiya magistralına çevrilib. Xüsusi önəm daşıyan Zəngəzurdəhlizi – başqa adı ilə TRIPP (The Trump Route for InternationalPeace and Prosperity) – Orta Dəhlizin tərkib hissəsi olacaq. Aİ-ninOrta Dəhlizi strateji əhəmiyyətli hesab etdiyini və onun inkişafına10 milyard avro investisiya yatırdığını nəzərə alsaq, TRIPP-in dəəhəmiyyəti danılmazdır – həmin dəhliz Mərkəzi Asiyanı Avropa iləbirləşdirən nəqliyyat qovşağının ötürücülük qabiliyyətiniəhəmiyyətli dərəcədə artıracaq.
Bundan əlavə, 2024-cü ilin noyabrında COP29 çərçivəsində Bakıdaüç ölkə “yaşıl” enerjinin istehsalı və ötürülməsi barədə sazişimzaladı. Bu layihə böyük bir region – Qazaxıstandan başlayaraqXəzər və Qafqaza qədər – üçün yeni enerji sisteminin yaradılmasınıtəmin edir və onu birbaşa Avropa ilə birləşdirir.
Özbəkistan Prezidenti Şavkat Mirziyoyev əvvəllər çox açıqşəkildə bildirmişdi ki, “Azərbaycan Mərkəzi Asiya ilə Avropanıbirləşdirən strateji körpü rolunu oynayır.” Bu ifadə əslində hərşeyi açıq-aydın ifadə edir.
Daşkənddə imzalanan sazişlər idarəetmənin modernləşdirilməsi,xammal sənayesinin inkişafı, təhlükəsizliyin gücləndirilməsi,ekosistemlərin bərpası və rəqəmsal transformasiya baxımındandoğrudan da böyük əhəmiyyət daşıyır. Lakin bu sənədlərə praktikprizmadan – xammal, enerji, məhsul və avadanlıqların tədarükübaxımından – yanaşdıqda bütün yollar tək bir logistika mərkəzinəaparır.
Azərbaycan olmadan Mərkəzi Asiyadan Avropaya heç bir dayanıqlıtədarük modeli nə sabit, nə də iqtisadi cəhətdən məntiqli olabilər. Aİ Özbəkistanla yol xəritələri imzalaya, Qazaxıstanxammalının ixracını genişləndirməyi planlaşdıra, emal layihələrinəsərmayə qoya bilər, lakin fiziki marşrut hər zaman eynidir: Xəzərüzərindən, Azərbaycan vasitəsilə.
Bu isə artıq real təcrübədir – rəqəmlərlə, layihələrlə və siyasiqərarlarla təsdiqlənmiş reallıq. Aİ-nin regionla gələcəkəməkdaşlığının məntiqi də məhz bunun üzərində qurulur: Avropa üçünMərkəzi Asiya sadəcə beş ölkədən ibarət deyil, Azərbaycan da daxilolmaqla geniş və bir-biri ilə inteqrasiya olunmuş bir regiondur. Buyanaşma Çin və ABŞ-da da qəbul olunur – hər iki ölkə regionu onunəsas nəqliyyat və enerji qovşaqları ilə birlikdə bütöv şəkildənəzərdən keçirir. Brüssel Transxəzər marşrutuna investisiyayatırmaqla və” Global Gateway” təşəbbüsünü təşviq etməklə artıqbunu faktiki olaraq təsdiq edir: Azərbaycan Avrasiyanın strateji“körpüsünə” çevrilir və regionda heç bir Avropa təşəbbüsü onsuzişləyə bilməz.
