BAKI, TurkicWorld, Orxan Qədirzadə
Roma imperatoru I Konstantinin təşəbbüsü ilə 325-ci ildə Nikeya (Türkiyənin İznik şəhəri) şəhərində çağırılan Birinci Nikeya Şurası xristian kilsə tarixində inanc birliyinə nail olmaq üçün keçirilən ilk ümumdünya (ekumenik) xristian məclisi hesab olunur. Şura kilsə daxilində kəskin teoloji ixtilafların həlli üçün yeni mərhələnin başlanğıcı kimi dəyərləndirilir.
Şurada əsasən İsa Məsihin Tanrının Oğulu olub olmaması və Tanrı ilə münasibəti ətrafında yaranmış “ariçilik” mübahisəsi müzakirə olunub. İskəndəriyyə yepiskopu Aleksandr İsanın Ata ilə əzəldən bəri eyni mahiyyətə malik olduğunu müdafiə edirdisə, presviter Arius Oğulun yaradılmış, Ata ilə müqayisədə tabe mövqedə olduğunu iddia edirdi. Bu qarşıdurma Misir və Liviyadan başlayaraq Şərq kilsələrinə yayılmış, kilsə daxilində parçalanma təhlükəsi yaratmışdı.
Şuraya imperiya xəzinəsi hesabına səyahət edən ən azı 200–300 arası yepiskop qatılıb, onlardan böyük əksəriyyəti Şərq vilayətlərini təmsil edib. Müasir tədqiqatlara görə, iclaslarda İspaniyanın Kordova şəhərindən olan Hosiusun Konstantinin nümayəndəsi qismində sədrlik etdiyi güman edilir. İclaslar Nikeyadakı imperator sarayında, senat iclaslarını xatırladan formal qaydada aparılıb və imperiyanın müxtəlif vilayətlərindən gələn nümayəndələr sırayla çıxış ediblər.
Şuranın ən mühüm nəticələrindən biri xristian inancını dəqiq ifadə edən ilk vahid etiqad mətni – Nikeya İnam Kredosunun qəbul edilməsi olub. “Burada İsa Məsih Tanrıdan olan, nurdan gələn və yaradılmamış şəkildə Atayla eyni mahiyyəti paylaşan Tanrının Oğlu kimi təsvir edilir.”. Bu formulyar Ariusun “Bir zaman var idi ki, O yox idi” tezisini açıq şəkildə rədd edir və belə fikirləri müdafiə edənlərin kilsə tərəfindən lənətləndiyini (anatema) bəyan edir. Bununla Şura ariçilik mövqeyini yolverilməz sayan, Arian təliminə qarşı yönələn ilk ümumdünya qərarını verib.
Şuranın ikinci mühüm qərarı Pasxa bayramının tarixinin hesablanmasına dair olub. Qədim ənənəyə görə Pasxa yəhudi Fisx günü ilə bağlı hesablanırdı, lakin yəhudi təqviminin dəyişən praktikası kilsə daxilində narazılıq doğururdu. Nikeyada qəbul edilən prinsipə əsasən, Pasxa bundan sonra yəhudi təqviminə deyil, xristian kilsəsinin müstəqil hesablamalarına əsasən, yaz bərabərliyi (21 mart) sonrası ayın tam şəkildə ilk görünməsindən sonrakı bazar günü qeyd edilməlidir. Beləliklə, Pasxanın tarixinin müəyyən olunmasında həm yəhudi təqvimindən asılılıqdan imtina edildi, həm də bütün kilsələr üçün vahid qayda elan olundu.
Şurada eyni zamanda İskəndəriyyə kilsəsindəki Melitian parçalanması ilə bağlı qərarlar qəbul olunub. Melitius Lükopolis yepiskopu titulunu saxlamasına baxmayaraq, yeni ruhanilərin təyin olunması səlahiyyətindən məhrum edilib, onun təyin etdiyi kilsə xadimlərinə isə məhdud şərtlərlə xidmət imkanı tanınıb. Bu qərarlar kilsə nizamını bərpa etməyə yönəlmiş ilk ümumi intizam addımlarından sayılır.
Birinci Nikeya Şurası kilsə hüququnun formalaşmasında da dönüş nöqtəsi hesab olunur. Şura ruhanilərin özbaşına başqa vilayətlərə köçməsi, faizlə borc verən kilsə xadimləri, zəif yoxlanılma ilə təyin olunan din xadimləri, Novatian və Paulian kimi əvvəlki cərəyanlarla münasibət, eləcə də ibadətdə diz çökmə qaydaları haqqında ümumilikdə iyirmiyə yaxın kilsə qanunu (kanon) qəbul edib. Bəzi kanonlarda Aleksandriya, Roma və Antakya kimi qədim mərkəzlərin geniş yurisdiksiyası və Qüds yepiskopluğunun fəxri statusu ayrıca təsdiqlənib.
Şura işini başa vurduqdan sonra imperator Konstantin təsdiq olunmuş kredonu və qərarları bütün imperiya üzrə kilsələrə göndərməyi tapşırıb. Kredonu imzalamaqdan imtina edən Arius və onu dəstəkləyən bir neçə yepiskop həm sürgün edilib, həm də kilsədən kənarlaşdırılıb, əsərləri yandırılıb. Buna baxmayaraq, ariçiliklə bağlı mübahisələr sonrakı onilliklər ərzində də müxtəlif formalarda davam edib və yeni şuraların keçirilməsinə səbəb olub.
Tarixçilər Birinci Nikeya Şurasını bütün xristian aləmini təmsil edən ilk ümumdünya şurası və kilsənin inancını rəsmi şəkildə tərtib edən yeni dövrün başlanğıcı kimi qiymətləndirirlər. Burada formalaşan ekumenik şura modeli sonradan daha altı ümumdünya şurasının toplanmasına nümunə olub və kilsə tarixində “ilk yeddi ekumenik şura dövrü”nün başlanğıc nöqtəsi kimi qəbul edilir.
