Bakı, 1 dekabr, Leyla Muradzadə, AZƏRTAC
Birinci Türkoloji Qurultay türkologiyanın dilçilik, orfoqrafiya, ədəbiyyat, etnoqrafiya, terminologiya və latın qrafikasına keçid məsələləri kimi aktual problemlərinin həlli yollarını göstərməyə cəhd edən ilk elmi forum olub. Bu forum Türk dünyasında mədəni inteqrasiya və maarifçilik perspektivlərinin və nəzəri əsaslarının müəyyənləşdirilməsində müstəsna rol oynayıb.
Bunu AZƏRTAC-a müsahibəsində Qırğızıstanın Oş Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq İnstitutunun Şərq əlyazması və İrsi Fondunun rəhbəri, tarix elmləri doktoru, professor Baybolot Abıtov bildirib.
Repressiyaya məruz qalmış və güllələnmiş alimlərin qurultayı
Professorun fikrincə, tarix sübut edir ki, Bakı Türkoloji Qurultayı, əslində, repressiyaya məruz qalmış və güllələnmiş alimlərin qurultayına çevrilib. “Qurultaydan sonra, xüsusən də 1930-cu illərdə onun iştirakçılarının böyük bir qismi, alim və dövlət xadimləri burjua millətçiliyində, pantürkizmdə, panislamizmdə, qadağan olunmuş siyasi partiyalara üzvlükdə, ideoloji “təxribatçı” fəaliyyətdə, trotskiçilərlə, buxarinçilərlə, burjua millətçiləri ilə, “ikiüzlülərlə”, keçmiş feodallar, kapitalistlər və mülkədarlarla əlaqələrdə, xalqların tarixinin təhrifində və daha bir çox məsələlərdə ittiham ediliblər. Bu cür ittihamlarla “qırmızı terror” və kütləvi repressiya illərində sağ qalmaq demək olar ki, mümkün deyildi”, – deyə B.Abıtov danışır.
Repressiyaların pik nöqtəsi 1937–1938-ci illərə təsadüf edib; həmin dövrdə qurultayın onlarca nümayəndəsi repressiyaya məruz qalıb. “Onların bir çoxu, o cümlədən Anatoli Genko, Mixail Qavrilov, İlya Borozdin dəfələrlə həbs olunaraq mühakimə ediliblər. Güllələnmiş və repressiyaya uğramış şəxslər arasında Qırğızıstandan olan nümayəndələr – Kasım Tınıstanov və Bazarkul Daniyarov da var idi. Qurultayın iştirakçısı olmasalar da, bu siyahıya türkologiyanın inkişafına böyük töhfə vermiş, repressiya olunmuş türkologiya üzrə mütəxəssislər olan İşenalı Arabayev, Mircakıp Dulatov, İlyas Alkin, Osman Akçokraklı və bir çox başqalarını da əlavə etmək olar. Bütün bu faktlar sübut edir ki, Birinci Türkoloji Qurultay “repressiya olunan və güllələnənlərin qurultayı” idi. Məhz bu alimlər ərəb qrafikasından latın qrafikasına keçid prosesinin əsasını qoydular ki, bu da sovet dövrünün sonrakı illərində həyata keçirildi. Qeyd etmək lazımdır ki, türkologiya problemi bu gün də aktuallığını itirməyib və bu sahənin daha dərindən öyrənilməsini tələb edir”, – deyə tarixçi əlavə edib.
Qurultayın stenoqrafik hesabatı türk¬ dövlətlərinin intellektual irsinin misilsiz xəzinəsidir
Birinci Türkoloji Qurultayın 1926 və 2011-ci illərdə Bakıda nəşr olunmuş stenoqrafik hesabatının ilk nəşrlərinə, eləcə də 2019-cu ildə Almatıda çap edilmiş ikinci nəşrinə sahib olan professor əmindir ki, bu hesabat böyük elmi-praktik əhəmiyyətə malik unikal materialdır. Bu sənəd postsovet türkolo¬giyasının ən mühüm mənbələrindən biri, türk¬dilli ölkələrin intellektual irsinin misilsiz xəzinəsi, həmçinin Azərbaycan SSR-in dövlət xadimləri və alimlərinin təşəbbüsü ilə 1926-cı ilin yazında Bakıda toplaşmış Avropa və Asiyanın görkəmli alimlərinə göstərilən ehtiramın ifadəsidir.
Alim vurğulayır ki, qurultayın materialları yalnız tarixçilər üçün deyil, həm də filoloqlar və humanitar sahələr üzrə tədqiqatçılar üçün böyük önəm daşıyır. Çünki forumun əsas məqsədi SSRİ-də və onun hüdudlarından kənarda türk xalqlarının mədəni həyatına latın qrafikalı əlifbanın və yazının tətbiqi idi. B.Abıtovun sözlərinə görə, bu prosesdə Azərbaycan SSR təbii olaraq SSRİ türk xalqlarının yazısının latınlaşdırılmasında pioner rolunu oynadı və məhz Azərbaycanın təcrübəsi sistemin növbəti inkişaf mərhələsinin əsasını təşkil etdi.
B.Abıtov bildirir ki, SSRİ türk xalqlarını və xarici türkləri (ilk növbədə Türkiyə və İran türklərini) bir araya gətirən ümumtürk qurultayının çağırılmasının təşəbbüskarları sırasında Səmədəğa Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Ruhulla Axundov, Hənəfi Zeynallı, Bəkir Çobanzadə, Cabbar Məmmədzadə, Artur Zifeldt-Simumyagi, Pənah Qasımov, Museyib İlyasov, Cəlil Məmmədzadə və başqaları var idi.
Məhz bu qurultayda Azərbaycanın yazının latınlaşdırılması prosesi üzrə təcrübəsinin digər ittifaq respublikaları və muxtar vilayətlərdə tətbiq edilməsinin məqsədəuyğunluğu barədə qərar qəbul edilmişdi.
Qırğız alimləri – latın qrafikası əsasında təhsil sisteminin inkişafının təşəbbüskarları
Professor Abıtov qeyd edir ki, Qırğızıstan Muxtar Vilayəti qurultaya özünün iki ən yaxşı nümayəndəsini – ilk “qırmızı professor” Kasımbek Tınıstanovu və Qırğızıstanda təhsil sisteminin əsasını qoymuş etnopedaqoq Bazarqul Daniyarovu göndərmişdi. “Kasım Tınıstanov Qurultayın Rəyasət Heyətinin üzvü seçilmişdi. Onlar qurultayın işində fəal iştirak edir, latın qrafikası əsasında təhsil sisteminin inkişafının təşəbbüskarlarına çevrilmişdilər və qısa müddət sonra Qırğızıstan da elə bu qrafikaya keçdi. Təəssüf ki, bir çoxları kimi, onların da müzakirələrdəki çıxışları stenoqrafik hesabatda tam şəkildə yer almamışdır”, – deyə alim bildirir.
Rəsmi stenoqrafik hesabatın məlumatına görə, Qurultayda 131 nümayəndə iştirak edib. Onların 93-ü türk xalqlarının, 38-i isə qeyri-türk millətlərinin nümayəndələri olub. “Onların arasında cəmi bir qadın var idi. Rəsmi nümayəndələrlə yanaşı, qurultayın işində Türkiyədən Əli bəy Hüseynzadə və Mehmet Fuad Köprülüzadə, həmçinin Avropadan Paul Vitek və Yulius Messaroş kimi alimlər də iştirak etmişdilər. Rusiyadan isə akademiklər və tanınmış alimlər gəlmişdi. Onların arasında Vasili Bartold, Sergey Malov, Aleksandr Miller, Aleksandr Samoyloviç, Lev Şerbak, Sergey Oldenburq, Nikolay Poppe, Konstantin Yudaxin, Nikolay Yakovlev və başqaları var idi”.
Yeddi gün ərzində keçirilmiş 17 iclasda türkolo¬giyanın əsas məsələləri üzrə məruzələr dinlənilmiş və akademik Vasili Bartoldun “Türk xalqlarının tarixinin tədqiqində müasir vəziyyət və yaxın perspektivlər”, Sergey Ruden¬konun “Türk tayfalarının etnoqrafik tədqiqatlarında müasir vəziyyət və yaxın vəzifələr”, Sergey Malovun “Qədim türk dillərinin tədqiqi”, Bəkir Çobanzadə və Hənəfi Zeynallının “Elmi terminologiya sistemi haqqında”, Ahmet Baytursunovun “Qazax terminologiyasının prinsipləri haqqında” və digər məruzələr müzakirə olunmuşdu.
Professorun sözlərinə görə, Qurultayın nəticələri üzrə yeni türk əlifbası, türk dillərinin tədqiqi, tədris metodikası, ölkəşünaslıq, orfoqrafiya, elmi terminologiya sistemi və digər məsələlərə dair qətnamələr qəbul edilmişdi.
