Ermənistan arxivləri açıqladı — bilmədən Azərbaycanın otuz il ərzində dediklərini təsdiqləmiş oldu
Ermənistan hökumətinin Qarabağ münaqişəsinin həlli ətrafında təxminən otuz il davam edən danışıqlar prosesinə dair geniş sənəd paketini dərc etməsi, şübhəsiz ki, əvvəllər münaqişə yaşamış iki ölkənin ictimaiyyətində müəyyən maraq doğurdu, lakin bu maraq məhz müəyyən səviyyədə qaldı. Çünki ümumilikdə həmin materiallar illərlə danışıqların dinamikası, xarakteri və məntiqini izləyənlər üçün heç bir şok doğuran yeni məlumat ehtiva etmir. İrəvanın dərc etdiyi arxivlər, əslində, Azərbaycan tərəfinin illərdir açıq şəkildə bəyan etdiyini təsdiqləyir: bütün bu illər ərzində danışıqlar yalnız ona görə dalana dirənirdi ki, Ermənistan hakimiyyəti diplomatiyadan həll yolu axtarışı üçün platforma kimi deyil, işğalçı status-kvonu mümkün qədər uzun müddət saxlamaq üçün manipulyasiya aləti kimi istifadə edirdi. Buna görə də İrəvanın indiki addımı şəffaflığa can atmaq kimi görünə bilər, lakin mahiyyət etibarilə Ermənistan rəhbərlərinin onilliklər boyunca işğalı geri dönüşsüz etmək üçün qurduqları siyasi tələlərin aydın xronologiyasına çevrilir. Və xüsusilə önəmlisi budur ki, danışıqlar arxivlərini dərc etməklə Ermənistan özü göstərir: Azərbaycan bu müddətdə ardıcıl şəkildə hərəkət edib və ərazi bütövlüyünü bərpa etmək məqsədindən heç vaxt yayınmayıb. Azərbaycan 1992-ci ildə ATƏT-in Minsk qrupu yaradılan gündən danışıqlara qoşularaq, aydın şəkildə başa düşürdü ki, onun ərazisinin bir hissəsi işğal altındadır və təcavüzə məruz qalmış ölkə kimi, diplomatik fəallığı öz xalqını və gələcəyini qorumaq zərurəti ilə uzlaşdırmalıdır. Bu onilliklər boyunca müzakirə olunan bütün formullar – istər paket variantı, istər mərhələli həll, istərsə də “5+2” modeli – Azərbaycan tərəfindən yalnız bir meyarla qiymətləndirilirdi: bütün işğal olunmuş ərazilərin azad edilməsi və suverenliyin tam bərpası. Lakin beynəlxalq sistem nəticə ehtimalı minimal olsa belə danışıqlarda iştirak tələb etdiyindən, Bakı formatdan nümayişkaranə şəkildə çıxmaq imkanına malik deyildi. Belə bir addım siyasi təzyiq riskləri, işğalın legitimləşdirilməsi cəhdləri və prosesi pozmaqda əsassız ittihamlarla nəticələnə bilərdi. Bu reallığı anlayan Azərbaycan dərhal nəticə verməyəcəyi aydın olan raundlarda da iştirak edir, lakin heç vaxt müvəqqəti formulları yekun məqsədin əvəzi kimi qəbul etmirdi. Bu xüsusilə o məqamlarda daha aydın görünürdü ki, müzakirələr mərhələli ərazi qaytarılmasını nəzərdə tutan çoxpilləli modelləri əhatə edirdi. Azərbaycan belə variantları rədd etmirdi, çünki anlayırdı ki, beynəlxalq oyunçular işğalçı tərəfi BMT Təhlükəsizlik Şurasının tələblərini bir anda yerinə yetirməyə hazır deyillər. Deməli, ərazilərin mərhələli qaytarılması tam ədalətli nəticəyə aparan müvəqqəti texniki mexanizm ola bilərdi. Lakin Azərbaycan hər zaman vurğulayırdı ki, heç bir müvəqqəti sxem ərazi bölgüsünün əsasına çevrilə bilməz və çevrilməməlidir. Məhz buna görə Ermənistanın dərc etdiyi sənədlərdə asanlıqla görünür ki, Bakı istənilən mərhələdə öz dəyişməz mövqeyini xatırladırdı: son məqsəd sabitdir və Azərbaycanın öz torpaqlarının itirilməsinə razılığı prinsipcə mümkün deyil. İndi üzə çıxan çoxsaylı diplomatik epizodlar arasında xüsusi yer tutan məsələlərdən biri Qarabağın Ermənistanın Meğri rayonu ilə “mübadiləsi” ideyasının müzakirəsidir. Ermənistan siyasətçiləri illərlə bu epizodu elə təqdim etməyə çalışıblar ki, guya onları hansısa qəribə oyuna cəlb ediblər. Lakin sənədlərin dərc edilməsi göstərir ki, əslində bu epizod Heydər Əliyevin diplomatik məharətinin parlaq nümunələrindən biri olub. O, danışıqlar mövqelərini elə qurmuşdu ki, Ermənistanın irəli sürdüyü “üçtərəfli subyektlik” ideyası tamamilə dağıldı və Xankəndində yaradılmış qanunsuz qurum heç bir beynəlxalq legitimliyi olmadığı üçün danışıqlar masasından çıxarıldı. Beləliklə, Ermənistan iddiaların real ünvanı kimi masada tək qaldı və Azərbaycan strateji dönüş nöqtəsinə nail oldu. Bu dönüş nöqtəsini Ermənistan sonradan heç cür inkar edə bilmədi. 2011-ci ilin Kazan mərhələsi də eyni dərəcədə diqqətəlayiqdir. Sənədlər həmin anı aydın şəkildə göstərir: Azərbaycan prezidentinə ölkənin maraqlarına zidd olan və işğalı “kompromis” adı altında legitimləşdirmək təhlükəsi yaradan variant qəbul etdirilməyə çalışılırdı. İlham Əliyev bu yanaşmanı tərəddüd etmədən rədd etdi. Çünki onun üçün suverenlik heç vaxt ticarət mövzusu olmayıb. Sonrakı hadisələrin gedişi də sübut etdi ki, məhz bu prinsipial mövqe Azərbaycanı işğalın diplomatik şəkildə rəsmiləşdirilməsi cəhdlərindən qorudu. Ermənistanın əvvəlki hakimiyyətləri isə öz maraqlarına uyğun status-kvonu dondurmaq naminə həll məntiqini təhrif etməyə belə hazır idilər – bu fakt indi dərc olunan sənədlərdə açıq görünür. Ermənistanın danışıqları qəsdən uzatması indi artıq müşahidəçilərin ehtimalı deyil – bunu Ermənistanın öz sənədləri təsdiqləyir. 2016-cı ildə Serj Sarkisyanın Vladimir Putinə məktubu bu məsələdə son nöqtəni qoyur: Ermənistanın əvvəlki rəhbərliyi münaqişənin həllinə yox, işğal reallığını sonsuzadək saxlamağa çalışırdı. Onlar dialoqu beynəlxalq hüququn tələblərindən yayınmaq üçün pərdə kimi istifadə edirdilər. Diplomatiya çərçivəsində etdikləri hər bir addımın yeganə məqsədi var idi – vəziyyəti mümkün qədər uzun müddət dəyişməz saxlamaq və beynəlxalq aləmin bir gün işğalı “tarixi reallıq” kimi qəbul edəcəyinə ümid etmək. Bu strategiya yalnız Azərbaycan hərbi-siyasi balansı dəyişdirdikdən sonra çökdü və indi dərc olunan sənədlər həmin illüziyanın nə qədər əsassız olduğunu göstərir. Ermənistan illərlə status-kvonu qorumağa çalışdığı halda, Azərbaycan hər bir fasiləni iqtisadi, hərbi və diplomatik imkanlarını gücləndirmək üçün istifadə edirdi. Bu illər ərzində Bakı beynəlxalq arenada mühüm uğurlar qazandı, vacib qərarların qəbuluna nail oldu və işğalın legitim vəziyyət kimi qəbul edilməyəcəyinə dair anlayış formalaşdırdı. Yeni siyasi və hərbi reallıqlar yaradan Azərbaycan addım-addım ərazi bütövlüyünün bərpasını abstrakt bəyanatlardan real icra mərhələsinə gətirirdi. Danışıqlar tam tıxandığı və Ermənistan təmas xəttində təxribatları artırdığı zaman Azərbaycan öz hüquqlarını bərpa etmək üçün qanuni əsaslarla güc tətbiq etmək qərarına gəldi və BMT Təhlükəsizlik Şurasının onilliklər boyu nəticə verməyən qətnamələrini real şəkildə icra etdi. İndi isə Ermənistan bu materialları Azərbaycanla əvvəlcədən razılaşdırmadan dərc etməklə, diplomatik praktikanın qəbul edilmiş normalarından kənara çıxmış olur. Bununla belə, Azərbaycan üçün bu addımda heç bir narahatedici məqam yoxdur, çünki Bakının mövqeyi və onilliklər boyunca atdığı addımlar həm beynəlxalq tərəfdaşlar, həm də Azərbaycan cəmiyyəti üçün həmişə aydın olub. Dərc olunan materiallar da Azərbaycanın ardıcıl, beynəlxalq hüquqa sadiq və danışıqlar prosesində şəffaf xəttini bir daha təsdiqləyir. Ermənistanın əvvəlki rəhbərlərinin davranışı isə indi geriyə baxışda onların səmimi və konstruktiv danışıqlar aparmaq iqtidarında olmadığını açıq şəkildə ortaya qoyur. Nəticə bütün tərəflər üçün aydındır: Azərbaycan otuz ilə yaxın müddətdə ardıcıl şəkildə ərazi bütövlüyünü bərpa etməyə çalışıb və danışıqları sonsuz proses kimi deyil, məhz bu məqsədə çatmaq üçün vasitə kimi istifadə edib. Ermənistanın əvvəlki hakimiyyətləri isə danışıqları məsuliyyətdən yayınmaq və təcavüz nəticələrini möhkəmləndirmək üçün alətə çeviriblər. Bu sənədlərdə təəccüb doğuran yeganə məqam varsa, o da budur ki, Ermənistan indi öz keçmiş davranışını bu qədər aydın şəkildə nümayiş etdirir. Yalçın Əliyev
