Azərbaycanda heyvan dərisinin daha səmərəli istifadəsi məqsədilə dəri toplama və ilkin emal mərkəzlərinin yaradılması ilə bağlı planlar aqrar və sənaye zəncirində uzun müddətdir mövcud olan boşluqları yenidən gündəmə gətirir. Rəsmi açıqlamalara görə, 2024-cü ildə ölkədən yüz minlərlə iribuynuzlu və xırdabuynuzlu heyvan dərisi ixrac edilsə də, bu həcmlər faktiki potensialın yalnız məhdud hissəsini əhatə edir. Mövcud vəziyyət göstərir ki, dəri istehsalı və emalı sahəsi xammal bolluğuna baxmayaraq, əlavə dəyər yaradan mərhələlərdə yetərincə inkişaf etməyib.
Rəqəmlər problemin miqyasını aydın şəkildə ortaya qoyur. 2024-cü ildə ixrac edilən 301 min iribuynuzlu heyvan dərisi və 403 min qoyun dərisi müvafiq olaraq 7,3 milyon və 0,5 milyon ABŞ dolları dəyərində qiymətləndirilib. Bununla belə, bu göstəricilər kəsimə gedən heyvan dərilərinin yalnız təxminən üçdə birini, xırdabuynuzlu heyvanlarda isə beşdə birini əhatə edir. Yəni böyük həcmdə xammal ya itkiyə gedir, ya da aşağı keyfiyyət səbəbindən bazara çıxarıla bilmir. Qlobal təcrübədə isə dəri xammalı adətən kənd təsərrüfatının əlavə gəlir mənbəyi kimi deyil, yüngül sənayenin strateji komponenti kimi qiymətləndirilir.
Dünya üzrə dəri və dəri məmulatları bazarı illik yüz milyardlarla dollarla ölçülür və əsas gəlir xammal satışından deyil, emal və hazır məhsul mərhələsindən formalaşır. İtaliya, Türkiyə və Hindistan kimi ölkələrdə xammal dərinin ixrac payı nisbətən aşağıdır, əsas gəlir isə yarımfabrikat və hazır dəri məmulatlarının istehsalından əldə olunur. Azərbaycan kontekstində isə xammalın böyük hissəsi ilkin mexaniki işlənmədən belə keçmədən bazardan kənarda qalır. Bu, həm gəlir itkisi, həm də kənd təsərrüfatı ilə sənaye arasında zəif əlaqənin göstəricisi kimi çıxış edir.
Dəri toplama və ilkin emal mərkəzlərinin yaradılması bu zəncirin ən zəif halqasını gücləndirmək məqsədi daşıyır. Qlobal modellərdə bu cür mərkəzlər heyvan kəsimi ilə emal zavodları arasında körpü rolunu oynayır. Dərinin düzgün soyulması, saxlanması və ilkin emalı keyfiyyətin qorunması üçün həlledici mərhələ hesab olunur. Mütəxəssislərin qiymətləndirmələrinə görə, dərinin dəyərinin 30 faizə qədər hissəsi məhz bu mərhələdə itirilə bilər. Azərbaycanda müasir avadanlıqların çatışmazlığı və bu sahədə ixtisaslaşmış müəssisələrin azlığı həmin itkilərin sistemli xarakter aldığını göstərir.
Vergi və kredit mexanizmlərinin məhdudluğu da sektorun inkişafını ləngidən əsas amillərdən biridir. Bir sıra ölkələrdə dəri və yun emalı sahəsi üçün uzunmüddətli güzəştli kreditlər, ixrac stimulları və texnoloji modernləşmə proqramları tətbiq olunur. Bu yanaşma xammal ixracını tədricən azaldaraq yerli emalın payını artırmağa imkan verir. Azərbaycanda bu alətlərin mərhələli şəkildə tətbiqi kənd təsərrüfatı məhsullarının dəyər zəncirində daha yüksək mövqe tutmasına şərait yarada bilər.
