Aşağı Yer orbitində fəaliyyətin sürətlə artması kosmos tullantıları problemini artıq texniki deyil, strateji risk səviyyəsinə yüksəldib. Onilliklər boyu həyata keçirilmiş kosmik missiyalar nəticəsində orbitdə yığılan istifadəsiz peyklər, raket mərhələləri və xırda fraqmentlər gələcək missiyaların təhlükəsizliyini ciddi şəkildə sual altına alır. Məsələ təkcə mövcud peyklərin qorunması ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda kosmosun iqtisadi, elmi və təhlükəsizlik baxımından davamlı istifadəsi üçün əsaslı çağırışlar yaradır.
Hazırda Yer ətrafında on minlərlə izlənilə bilən kosmik obyekt mövcuddur və ölçüsü bir neçə santimetrdən böyük olan bu tullantıların hər biri orbitdə son dərəcə yüksək sürətlə hərəkət edir. Hətta kiçik metal parçası belə saniyədə bir neçə kilometr sürətlə toqquşduqda fəaliyyət göstərən peyki və ya kosmik aparatı tam sıradan çıxarmaq gücünə malikdir. Bu risk artıq nəzəri xarakter daşımır. Son illərdə beynəlxalq kosmik agentliklər peyklərin orbitinin dəyişdirilməsi üçün minlərlə manevr həyata keçirməyə məcbur qalıb ki, bu da missiyaların maya dəyərini və əməliyyat mürəkkəbliyini artırır.
Kosmos tullantılarının təhlükəsi zəncirvari təsir ehtimalı ilə daha da dərinləşir. Elmi ədəbiyyatda “Kessler sindromu” kimi tanınan ssenariyə əsasən, bir toqquşma nəticəsində yaranan fraqmentlər yeni toqquşmalara səbəb olur və nəticədə orbit müəyyən hündürlüklərdə istifadəyə yararsız hala düşə bilər. Bu hal baş verdikdə peyk rabitəsi, naviqasiya sistemləri, hava proqnozları və müşahidə missiyaları ciddi şəkildə zərər görə bilər. Qlobal iqtisadiyyatın və dövlət idarəçiliyinin böyük hissəsi bu sistemlərə bağlı olduğu üçün risk yalnız kosmik deyil, yerüstü nəticələr də doğurur.
Yeni nəsil kosmik missiyalar üçün problem daha kəskindir. Minlərlə peykdən ibarət kommersiya konstellasiyalarının orbitə buraxılması tullantı sıxlığını artırır və manevr imkanlarını məhdudlaşdırır. Kiçik peyklər və cubesat tipli aparatların texniki imkanları isə çox vaxt aktiv yayınma manevrləri üçün yetərli olmur. Bu da gələcəkdə orbitə çıxacaq elmi, iqlim və təhlükəsizlik yönümlü missiyaların planlaşdırılmasını daha riskli və bahalı edir.
Kosmos tullantıları insanlı missiyalar üçün ayrıca təhlükə mənbəyidir. Beynəlxalq Kosmik Stansiya mütəmadi olaraq orbitdəki təhlükəli obyektlərə görə qoruyucu manevrlər həyata keçirir. Hər bir belə hadisə ekipajın təhlükəsizliyini birbaşa risk altına salır və fövqəladə ssenarilərin aktuallığını artırır. Gələcəkdə Ay orbitində və ya Mars istiqamətində planlaşdırılan uzunmüddətli missiyalar üçün Yer orbitinin təhlükəsizliyi kritik mərhələ hesab olunur.
Problemin həlli yalnız texnoloji deyil, institusional yanaşma tələb edir. Hazırda beynəlxalq hüquq kosmos tullantılarının yaradılmasına görə məsuliyyət mexanizmlərini tam şəkildə tənzimləmir. Bir çox peyk operatorları orbitdən çıxarılma öhdəliklərini yerinə yetirməkdə çətinlik çəkir və bu da problemin dərinləşməsinə şərait yaradır. Qlobal səviyyədə vahid qaydaların formalaşdırılması, aktiv tullantı təmizləmə texnologiyalarının təşviqi və yeni missiyalar üçün sərt dizayn standartlarının tətbiqi məsələnin uzunmüddətli həlli üçün əsas istiqamətlər kimi ön plana çıxır.
