Bakı. Trend:
Qlobal maliyyə sistemində yaxınlaşmaqda olan dəyişiklik sadəcətexniki yenilənmə deyil - bu, tarixdə dolların qızıl standartaçevrildiyi dövr qədər, yaxud da Bretton-Vuds sisteminin çökməsiqədər dərin və köklü bir dönüşdür. ABŞ valyutası illərlə dünyaiqtisadiyyatının sarsılmaz dayağı olub, amma bu gün onun mütləqhakimiyyətinə qarşı sükutla, amma planlı şəkildə çıxan yeni gücmərkəzi var - Çin.
2025-ci ilin yazında Şanxayda keçirilmiş Lujiazui İqtisadiForumu sadəcə növbəti elit toplantı deyildi. Bu, Pekinin yenimaliyyə doktrinasının səssiz, lakin rəsmi təqdimatı idi. Forumuntribunasında əvvəllər bazarların sabitliyindən danışılırdısa, budəfə açıq xəbərdarlıqlar səsləndi. Çin Xalq Bankının rəhbəri PanGunşen nitqində nə ABŞ-ı birbaşa hədəfə aldı, nə də müharibəçağırışı etdi. Lakin çıxışın məğzi çox aydın idi: dünya artıq birölkənin siyasi tsikllərinə bağlı tək valyutanın girovu kimi qalabilməz. Dollar dövrünün alternativsizliyi bitmək üzrədir.
Əvvəllər bu cür bəyanatlar sadəcə ritorika kimi qəbul olunurdu.İndi isə bu, konkret strategiyadır. Çin artıq danışmır - addımatır. Yeni ödəniş sistemləri, valyuta svopları, yuanın ticarətdəartan çəkisi, BRICS və ŞƏT çərçivəsində institusional təşəbbüslər -bunlar Pekinin dəyişiklik planının bir hissəsidir. Bu plan isətəkcə ABŞ-a deyil, bütün dünyaya yeni oyun qaydaları təklifedir.
Dolların hegemonluğu - qlobal təhlükə
2025-ci ilin yazında Çində keçirilən başqa bir forumda PanGunşen açıq şəkildə bildirdi: “Qlobal maliyyə sistemi bir tək güclüvalyutaya yox, bir neçə dayanıqlı valyutaya əsaslanmalıdır.” Busadəcə diplomatik ritorika deyildi - bu, proqram bəyanatı idi.ABŞ-ın adı çəkilməsə də, mesaj aydın idi: dolların həddən artıqdominantlığı artıq dünyanın riskidir. Vaşinqtonda yaranan daxilisiyasi və maliyyə böhranlarının Asiyada, Afrikada, LatınAmerikasında zəlzələyə çevrilməsi dözülməz hala gəlib.
2020-ci illərdən bəri ABŞ-da hər il təkrarlanan defolt hədələri,dövlət borcunun idarə olunmaması və konqresin səmərəsizliyi qlobalbazarları silkələyir. Təkcə 2024-cü ildə ABŞ-ın büdcə kəsiri 7,3%ÜDM olub - inkişaf etmiş ölkələr arasında yalnız Yaponiyadan sonraikinci yerdə. 2025-ci ilin martında isə Konqresin Büdcə İdarəsixəbərdarlıq etdi: yaxın 10 ildə ABŞ-ın dövlət borcu 130% ÜDM-ikeçəcək.
Problem ondadır ki, bu daxili böhranlar dolların qlobalstatusuna görə artıq bütün dünya üçün təhlükəyə çevrilib. 2025-ciilin may ayına olan məlumata görə, beynəlxalq ödənişlərin 47,6%-idollarla, 20,3%-i avro ilə, yalnız 5,9%-i yuanla həyata keçirilir.Və dollar - artıq sadəcə valyuta yox, həm də sanksiyasilahıdır.
ABŞ SWIFT sistemi və beynəlxalq bank şəbəkələri üzərindəkinəzarətindən istifadə edərək 40-dan çox ölkəyə qarşı iqtisadimüharibə aparıb: Rusiya, İran, Kuba, Venesuela, Şimali Koreya və2023-cü ildən etibarən Çin də bu siyahıdadır. Dollarlahesablaşmaların dayandırılması - ticarətin iflici, millivalyutaların çöküşü və iri layihələrin dalana dirənməsideməkdir.
Çin bu mübarizəni sərt şəkildə aparmır. O, dağıdıcı yox, qurucugüc kimi çıxış edir. 2022-ci ildən başlayaraq, Çin öz alternativödəniş və valyuta sistemini formalaşdırmağa başlayıb. Bu sisteminəsasında yuan dayanır - hazırda daha çox regional valyuta sayılsada, onu dünya iqtisadiyyatının ən böyüyü dəstəkləyir.
2023-cü ildən bu yana Çin Xalq Bankı Asiya, Afrika və LatınAmerikasındakı mərkəzi banklarla 28 yeni svop sazişi imzalayıb.2024-cü ildə Çinlə Rusiya, İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Braziliya vəCAR arasında ticarətin 30%-dən çoxu artıq yuan və ya yerlivalyutalarda aparılıb. BƏƏ-nin Mərkəzi Bankı isə 2025-ci ilinmayında öz ehtiyatlarının bir hissəsini dollardan yuan və avroyakeçirdiyini bəyan edib - səbəb aydındır: diversifikasiya vəsanksiya risklərindən qorunma.
Ən maraqlısı odur ki, Çin öz CIPS (Cross-Border InterbankPayment System) adlanan alternativ SWIFT sistemini sürətləgenişləndirir. 2025-ci ilin iyununa olan məlumata görə, bu sistemə110 ölkədən 1600-dən çox maliyyə qurumu qoşulub. Təkcə 2025-ci ilinilk rübündə CIPS-də tranzaksiyaların həcmi ötən ilin eyni dövrü iləmüqayisədə 28% artıb.
Çinin bu strategiyasının əsas dayaq nöqtələrindən biri də BRICSplatformasıdır. 2024-cü ildə bu alyansa Səudiyyə Ərəbistanı, Misir,İran, Argentina və Efiopiya da qoşulduqdan sonra BRICS artıq dünyaəhalisinin 45%-dən çoxunu, qlobal ÜDM-in isə 36%-ni (PPP ilə) əhatəedir. Bu, artıq “alternativ birlik” yox, real güc mərkəzidir.
2025-ci ilin avqustunda Kazanda keçirilmiş sammitdə “BRICSBridge” adlı çoxtərəfli ödəniş platformasının ilkin konsepsiyasıtəqdim olundu. Sistem rəqəmsal yuan və üzv ölkələrin mərkəzibanklarının rəqəmsal valyutaları (CBDC) əsasında qurulur. Məqsəd -qlobal cənub ölkələrinin ABŞ valyutasından və SWIFT sistemindənasılılığını azaltmaq, yeni iqtisadi müstəqillik sahəsiformalaşdırmaqdır.
Bu təşəbbüs yalnız siyasi iddia deyil. Burada ekonomik realizmvar. Bank of America hesab edir ki, təkcə 2025-ci ilin ilkyarısında BRICS ölkələri arasında dollarla aparılmayanəməliyyatların həcmi 42% artıb. Hindistanın maliyyə naziri NirmalaSitaraman isə apreldə rəsmi şəkildə bildirdi: “Çoxqütblü valyutasistemi Qlobal Cənub ölkələrinin maraqlarına uyğundur, çünki busistem onlara ABŞ-ın monetar siyasətinin əsiri olmama imkanıverir.”
Qlobal oyunun qaydaları dəyişir
Çin hansısa “anti-dollar” cəbhəsi yaratmır. O, sistemin özəyinitədricən dəyişir. Və bu dəyişikliklər o qədər mütəşəkkil, o qədərplanlı şəkildə aparılır ki, artıq dünya maliyyə institutları beləbu trendi qəbul etməyə başlayıblar. Hər şey diplomatik ritorikadanyox, faktlardan ibarətdir:
- Yuanın dünya ticarətində çəkisi artır;
- ABŞ sanksiyalarının effektivliyi azalır;
- Neft və qaz müqavilələri getdikcə daha çox yuanlabağlanır;
- SWIFT alternativləri güclənir;
- Ərəb ölkələri və Afrika dövlətləri dollardan ehtiyatlauzaqlaşır.
Bu, heç də dolların “dərhal süqutu” deyil. Amma dollarınalternativsiz dövrü qapanır. Dünya yavaş-yavaş yeni reallığauyğunlaşır - və bu reallığın memarı, təşəbbüskarı və mühəndisi ÇinXalq Respublikasının özüdür.
Dünyanın dollarla olan münasibəti dəyişir. İllərlə iqtisaditəhlükəsizliyin sinonimi sayılan ABŞ valyutası, artıq bir çoxölkələr üçün geosiyasi təzyiq alətinə çevrilib. Çin isə butendensiyaya qarşı inqilabla yox, ehtiyatlı, lakin sistemli“maliyyə diplomatiyası” ilə cavab verir.
Yeni pullar peyda olmur - yeni rollar paylaşılır. ABŞ hələ uzunmüddət qlobal maliyyə sistemində aparıcı mövqeyini qoruyacaq. Ammaartıq onun təkbaşına hegemonluğu tarixin bir hissəsinə çevrilir. Vəbu tarixi səhnədə, səssiz, amma arxasında qlobal ticarət və siyasigüc dayanan Çin yuanı yerini möhkəmləndirir.
Gələcəyin valyutası — təkcə riyazi balans deyil, həm də siyasiməsuliyyətdir. ABŞ bu məsuliyyəti illərlə daşıdı. İndi isə səhnəyəyeni oyunçular çıxır. Onlar qışqırmır, pankart qaldırmır, sadəcə özoyunlarını qururlar. Bu da artıq sadəcə iqtisadiyyat yox,geosiyasətdir.
Bütün geosiyasi təzyiqlərə, Pekinin ardıcıl addımlarına vəQlobal Cənubun artan valyuta şüuruna baxmayaraq, ABŞ dolları hələdə beynəlxalq maliyyə sistemində birinci sıranı əldən verməyib. Bu,təsadüfi deyil. Dolları mövqedə saxlayan üç əsas sütun hələ kiyerindədir: ABŞ maliyyə bazarlarının dərinliyi və likvidliyi,amerikan hüquq sisteminə inam və dünya ticarətinin tarixiinersiyası. Amma bu üç sütun artıq titrəməyə başlayıb.
ABŞ-da sabitlik artıq mifə çevrilir
2025-ci ilin əvvəlində Donald Trampın prezidentliyə qayıdışı iləVaşinqtonun daxilindəki siyasi qeyri-sabitlik daha da dərinləşdi.Kaliforniya və Nyu-York kimi iri ştatlar ilə federal hökumətarasında səlahiyyət savaşı açıq qarşıdurmaya çevrildi. Bu, ABŞtarixində ilk dəfə olaraq institusional parçalanma təhlükəsininreal prizmadan müzakirə olunmasına səbəb oldu.
Fitch reytinq agentliyi 2025-ci ilin fevralında ABŞ-ın dövlətborcu üzrə proqnozunu “sabit”dən “mənfi”yə endirdi. ABŞ dollarının“təhlükəsiz liman” imicinə ilk real zərbə də elə buradan gəldi.
İkinci zərbə isə ABŞ hüquq sisteminin neytrallığının iflasauğraması oldu. Rusiyaya və Əfqanıstana məxsus milyardlarla dollarınbir tərəfli qaydada dondurulması, xüsusən də suveren aktivlərinmüsadirə edilməsi, dolları neytral aktiv kimi qəbul edən ölkələrarasında ciddi narahatlıq yaratdı.
2025-ci ilin mayında Beynəlxalq Maliyyə İnstitutunun (IIF)keçirdiyi sorğuya görə, Asiya və Afrika ölkələrinin mərkəzibanklarının 58%-i qarşıdakı üç ildə öz ehtiyatlarında dollarınpayını azaltmağı planlaşdırır.
Rəqəmsal yuan və yeni alətlər - Pekinin cavabı
1. Rəqəmsal yuan (e-CNY). 2025-ci ildən etibarən e-CNY artıqÇinin 27 vilayətində aktiv dövriyyəyə buraxılıb. 420 milyondan çoxinsan bu sistemdə test əməliyyatlarında iştirak edib. Ticarət,nəqliyyat, dövlət xidmətləri - hər sahədə rəqəmsal yuan istifadəolunur.
Bloombergin məlumatına əsasən, 2025-ci ilin ilk yarısında e-CNYilə aparılan əməliyyatların həcmi 2,5 trilyon yuandan çox olub -bu, 2024-cü illə müqayisədə 2,3 dəfə artım deməkdir.
Bundan əlavə, Çin, BƏƏ, Tailand və Honqkonq tərəfindənyaradılmış mBridge adlı transsərhəd platforma üzərindən 2,1 milyarddollarlıq beynəlxalq əməliyyat həyata keçirilib. Bu əməliyyatların65%-i e-CNY ilə aparılıb.
2. CIPS - Çin SWIFT-ə qarşı. 2025-ci ilin mayına olan məlumatagörə, Çinin CIPS (Cross-Border Interbank Payment System) adlıödəniş sisteminə 109 ölkədən 1457 maliyyə institutu qoşulub. Busiyahıya Hindistanın, BƏƏ-nin, Braziliyanın və Rusiyanın aparıcıbankları da daxildir.
Yalnız yanvar-may 2025 aralığında CIPS sistemi üzərindən keçənəməliyyatların həcmi 21,6% artaraq 143 trilyon yuana (təxminən 19,6trilyon dollar) çatıb. SWIFT ilə müqayisədə hələ fərq var, ammaböyümə dinamikası Pekinin planlı strateji gedişini göstərir.
3. Ticarətdə yuanın payı: Rusiyadan Braziliyaya qədər. 2025-ciilin birinci rübündə Çinin Rusiya ilə ticarətində yuanlahesablaşmaların payı 92,4%-ə, İranla 84%-ə, Pakistanla 76%-ə,Braziliya ilə 41%-ə çatıb. OPEK+ ölkələri də getdikcə daha çoxyuanla neft müqavilələrini gündəmə gətirirlər.
Braziliya Mərkəzi Bankının rəhbəri Roberto Kampos Neto 2025-ciilin yanvarında açıq dedi: “Yuanla hesablaşmalar, xüsusilə Çinləikitərəfli ticarətdə dollar üçün etibarlı alternativəçevrilib.”
4. Qlobal Cənubda yuanın ekspansiyası. McKinsey GlobalInstituteun hesabatına görə, 2025-ci ildə Çin Afrikada 23 yeniinfrastruktur sazişi imzalayıb - ümumi dəyəri 16,4 milyard dollar.Bu layihələrin maliyyələşməsi, kreditləşdirilməsi və ödənişləri isədollarda deyil, yuanla həyata keçirilir.
Afrikada Keniya, Efiopiya, Uqanda və Nigeriya artıq özehtiyatlarına yuanı daxil ediblər. Latın Amerikasında isə 2025-ciilin fevralında Argentina ilə imzalanmış valyuta sazişindən sonrayuanla hesablaşmalar 34%-ə yüksəlib.
Bu tendensiyanın ideoloji yox, iqtisadi məntiqi var: Çin“maliyyə hegemonluğu” qurmaq istəmir, sadəcə ticarət və investisiyaardıcıllığı ilə öz valyutasını yayır.
Eurasia Groupun iqtisadçısı Dən Vanq bu prosesi belə izahedir:“Çin öz valyutasını Wall Street-lə yox, betonla, poladla vəlogistika ilə yayır. Bu, infrastruktur tipli valyutaekspansiyasıdır.”
Doğrudan da, Çin yuanı dünya üzrə maliyyə bazarları ilə deyil,limanlarla, dəmir yolları ilə, elektrik stansiyaları ilə ixracedir. Bu, özünəməxsus valyuta strategiyasıdır - spekulyativ deyil,real iqtisadiyyat üzərində qurulmuş modeldir.
Bütün uğurlara baxmayaraq, yuan hələ tam konvertasiya olunanvalyutaya çevrilməyib. Bu da onu beynəlxalq ehtiyatlarda genişistifadə üçün əngəlləyir.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun 2025-ci ilin aprel hesabatınaəsasən, qlobal valyuta ehtiyatlarında:
- Dolların payı - 59,3%
- Avronun payı - 19,7%
- Yuanın payı - cəmi 2,9%
Bu nisbətlər Çinin valyuta siyasətindəki sərt nəzarətin birbaşanəticəsidir. Pekin daxili maliyyə sabitliyini itirməmək üçün yuanınsərbəst axınına hələ də imkan vermir.
Üstəlik, yuanın “etibarlı aktiv” statusuna çevrilməsinə Çiniqtisadiyyatının özündəki çatlar da əngəldir. Ən ciddi problem -daşınmaz əmlak sektorudur.
ÇXR-in Statistika Bürosunun məlumatına görə, 2025-ci ilinmayında mənzil satışları ildə 28,6% azalıb. 25 milyon kvadratmetryeni tikili boş qalır. UBS-in Çin üzrə araşdırmasına əsasən, evqiymətlərindəki düşüş ev təsərrüfatlarına 1,8 trilyon dollarlıqzərər vurub.
Bu, istehlak xərclərinə də mənfi təsir göstərib: 2025-ci ilinbirinci rübündə pərakəndə satışların artımı cəmi 2,3% olub, bu dason illərin orta göstəricisindən 4% aşağıdır.
Bu zəifliklərə baxmayaraq, Çin dövlət bankları elektromobillər(investisiyalar +21%), süni intellekt (+32%), günəş enerjisi (+19%)kimi sahələrə böyük vəsait yönəltməkdə davam edir.
Amma kiçik və orta sahibkarlıq - yəni iqtisadiyyatın “candamarı” - kənarda qalır. Bu da daxili iqtisadi canlanmanı ləngidirvə Çinin ixrac asılılığını saxlamağa məcbur edir.
Dollar zəifləyir, amma hələ yerini verməyib
Dolların üstünlüyünü qoruyan sütunlar - hüquqi inam, bazardərinliyi və tarixdən gələn inersiya - çat verir. Çin isə özsistemini tədricən və planlı şəkildə qurur. Yuan alternativ deyil,real seçim olmağa doğru gedir.
Lakin Pekin sürətli “dominasiya” deyil, strateji davamlılıqaxtarır. Bu da onun fərqidir: dollar güc və sanksiya ilə hökmranlıqedir, yuan isə ticarət, logistika və infrastrukturla öz ərazisinigenişləndirir.
Mübarizə artıq başlamayıb - o davam edir. Və bu döyüş valyutalararasında yox, iqtisadi modellər arasında gedir. Qalib isə o olacaqki, gələcəyin qlobal sistemini daha sabit, daha şaxələndirilmiş vədaha ədalətli qurmağı bacaracaq.
2025-ci il qlobal maliyyə tarixində çevriliş ili kimi qalacaq.Lakin bu çevriliş bir gündə baş vermir — bu, yavaş-yavaş baş verən,amma dayandırılması mümkün olmayan bir eroziyadır. Əsası isə odurki, bu dəyişiklik təkcə bazarların daxili mexanizmləri ilə yox,böyük dövlətlərin siyasi qərarları ilə sürətlənir. ABŞ prezidentiDonald Trampın yenidən hakimiyyətə qayıdışı və onun “Amerikasənayesini istənilən qiymətə qorumaq lazımdır” bəyanatları buprosesin katalizatoruna çevrilib.
Avropa Mərkəzi Bankının iyun ayının ortalarında yaydığıstatistikaya görə, 2025-ci ilin əvvəlindən bəri dollar avroya qarşı11,2% ucuzlaşıb. Analitiklər bildirirlər ki, bu hələbaşlanğıcdır.
ABŞ maliyyə naziri Cudi Şelton 2025-ci ilin 13 iyun tarixindəCNBC-yə verdiyi açıqlamada açıq şəkildə bildirdi:
“Əgər güclü dollar bizim istehsalçılarımıza zərər verirsə, bizəbelə bir dollar lazım deyil. Sənaye siyasəti valyuta məzənnəsindəelastiklik tələb edir.”
Bu sözlər bazarlarda dərhal “Vaşinqton dolların əvvəlki rolundanimtina edir” kimi yozuldu. ABŞ artıq öz valyutasını qlobal sabitlikdayağı kimi yox, ixrac üçün taktiki alət kimi istifadə etməyəbaşlayıb.
Institute of International Financein hesabatına görə, 2025-ciilin ilk rübündə dollar aktivlərindən xalis kapital çıxışı 327milyard dollara çatıb. Bu, 2009-cu ildən bəri ən yüksəkgöstəricidir. Bu axının 41%-i Asiya, Latın Amerikası və Körfəzölkələrinin suveren fondlarının payına düşür — onlar artıq ABŞsiyasətindən asılı olmayan aktivlərə yönəlirlər.
Zəif dollar - ABŞ üçün üç ciddi sistem riski
1. Borcun maliyyələşməsi:
ABŞ Konqres Büdcə İdarəsinin hesablamalarına görə, federalborcun illik xidmət xərci 1,2 trilyon dolları keçib. Bu rəqəmölkənin hərbi büdcəsindən çoxdur. 2025-ci ilin birinci yarısındaisə yeni buraxılmış dövlət istiqrazlarının 36%-ni amerikalı banklaralıb - Çin və Yaponiya kəskin şəkildə alışları azaldıb.
2. İnflyasiya təzyiqi:
Dolların zəifləməsi idxalı bahalaşdırır. 2025-ci ilin may ayındaistehlak qiymətləri indeksi (CPI) ay ərzində 0,6% artıb. Bu,Atlanta Federal Ehtiyat Bankının proqnozunu üstələyib. Bu isə faizdərəcələrinin azaldılması üçün FED-in əl-qolunu bağlayır, halbukiABŞ iqtisadiyyatı yavaşlayır.
3. Etibarın eroziyası:
Beynəlxalq banklar və mərkəzi banklar artıq dolları qalıcırezerv yox, müvəqqəti alət kimi dəyərləndirirlər. BIS-in 2025-ciilin iyun hesabatına əsasən, dolların yeni beynəlxalqəməliyyatlardakı payı 83%-dən 77%-ə düşüb - bu, son 25 ilin minimumgöstəricisidir.
Çin danışmır — qurur: alternativ sistem real şəkildəgenişlənir
CIPS genişlənir:
Çinin SWIFT-ə cavabı olan China Interbank Payment System (CIPS)artıq 87 ölkəni əhatə edir. Bu siyahıda İran, Rusiya, Venesuela,Səudiyyə Ərəbistanı, Türkiyə kimi ölkələr var. Çin Xalq Bankınınməlumatına görə, 2025-ci ilin ilk yarısında CIPS üzərindənəməliyyatların həcmi 39% artaraq 2,1 trilyon dolları keçib.
Rəqəmsal yuan enerji bazarında:
Caixin agentliyinin məlumatına görə, rəqəmsal yuan (e-CNY) artıqİran və İndoneziya ilə enerji müqavilələrində ödəniş vasitəsi kimiistifadə olunur. 2025-ci ilin mayında Çin CNPC və İran NIOCşirkətləri arasında 17 milyard dollarlıq müqavilə bağlanıb - bütünhesablaşmalar yalnız e-CNY ilə aparılacaq.
Yuan — yeni ehtiyat valyuta:
2025-ci ilin iyununda Braziliya Mərkəzi Bankı öz ehtiyatlarının15%-ni yuanla formalaşdırdığını açıqladı. Bu fonda dolların payı75%-dən 63%-ə endirildi. Oxşar addımları İndoneziya, Misir və BƏƏdə elan edib.
BRICS+ valyuta platforması:
2025-ci ilin mayında Şanxayda keçirilən “BRICS+” sammitində yuanəsasında ümumi hesablaşma platformasının yaradılması haqqındamemorandum imzalanıb. Hindistanın maliyyə naziri Şaktikanta Das busistemin “Cənubdan Cənuba olan əməliyyatlarda SWIFT-i əvəz edəbiləcəyini” bildirib.
FBŞ dolları kənardan yox, içəridən zəifləyir. Trampadministrasiyasının qısa müddətli iqtisadi dividendlər üçün dollarıqurban verməsi, uzunmüddətli perspektivdə onun qlobal statusunusual altına qoyur.
Çin isə bu boşluğu bəyannamələrlə deyil, real infrastrukturladoldurur. Və bu oyunda artıq sükutla deyil, hesablanmış addımlarlaqalib gəlmək mümkündür.
