Bakı. Trend:
İyulun əvvəlindən etibarən Bakı bir daha bölgənin siyasigündəmini öz orbitinə çəkərək, Asiya diplomatiyasının ən mühümmərkəzlərindən biri statusunu qəti şəkildə təsdiqlədi. Özbəkistanprezidenti Şavkat Mirziyoyev və Qırğızıstan prezidenti SadırJaparovun səfərləri Azərbaycanın oturuşmuş xarici siyasət kursunundavamlılığını, eyni zamanda Qarabağın dirçəldilməsi istiqamətindəatılan addımların beynəlxalq müstəvidə getdikcə daha çox rəğbətqazandığını açıq şəkildə ortaya qoydu.
Bu üç günlük intensiv görüş və tədbirlər marafonu sübut etdi ki,Qarabağın dinc həyata qaytarılması artıq yalnız Azərbaycanın işideyil, dost ölkələrin də dəstəyini qazanan ümumi missiyayaçevrilib.
Görüşlərin ilk mərhələsi Bakıda baş tutdu. Ölkə paytaxtındanümayəndə heyətləri protokol və təşkilati məsələlərirazılaşdırdı.
Prezident İlham Əliyev və Şavkat Mirziyoyevin masasında təkcəiqtisadi əməkdaşlıq məsələləri yox, həm də daha geniş mövzular yeralmışdı: nəqliyyat dəhlizlərinin gücləndirilməsi, birgə təhsillayihələrinin və mədəni proqramların inkişafı. Xüsusilə diqqətçəkən məqamlardan biri Bakıda Özbəkistan mədəniyyət mərkəzinin və“Özbəkistan” parkının yaradılacağının elan olunması idi ki, bu dahəm qardaşlığın, həm də azad edilmiş torpaqlarda həyata qayıdışprosesinə töhfə vermək istəyinin bariz göstəricisi kimidəyərləndirilir.
İmzalanan sənədlər Azərbaycanın Daşkəndlə qurduğu münasibətlərinnə qədər strateji xarakter daşıdığını bir daha təsdiqlədi. Tikintimateriallarının tədarükü, kadr mübadiləsi, tələbələrə dəstək -bütün bunlar Qarabağın reinteqrasiyasına güclü sosial və iqtisaditəkan verərək, bərpa prosesini regional miqyasda daha əhatəli vədavamlı edir. Mirziyoyev bu mesajı çox aydın verdi: Özbəkistanyalnız maliyyə dəstəyi yox, həm də öz təcrübəsi ilə cənubi Qafqazdadayanıqlı infrastruktur qurulmasına yardım etməyə hazırdır.
Üçgünlük diplomatik blokun kulminasiyası isə Qarabağa səfərləyadda qaldı. Prezident İlham Əliyev, Ş.Mirziyoyev və S.Japarovbirlikdə Ağdam və Xıdırlı kəndinə baş çəkdilər.
Bu addım sadəcə simvolik bir jest deyildi - region ölkələrininAzərbaycanın suveren nəzarətini tanıdıqlarını göstərən açıq mesajrolunu oynadı. Ağdamda dövlət başçıları tarixi abidələrin bərpası,o cümlədən Cümə məscidinin bərpa prosesi və şəhər infrastrukturununyenidən qurulması ilə tanış oldular.
Təşkil olunan “Zəfər” adlı süvari nümayişi isə Qarabağın bu günyalnız müharibə xatirələrinin məkanı yox, eyni zamanda mədənidirçəliş platforması olduğunu əyani şəkildə vurğuladı.
Xıdırlıda Prezident İlham Əliyev və Sadır Japarov “ağıllı kənd”layihəsinin birinci mərhələsini işə saldılar. Burada müasirməktəblər, uşaq bağçaları, ekoloji təmiz enerji mənbələri və sutəmizləmə sistemləri qurulacaq.
Prezidentlərin birgə çıxışları Azərbaycanın və Orta Asiyanınaparıcı televiziya kanalları ilə geniş auditoriyaya yayımlandı vəAzərbaycanın ərazi bütövlüyünə verilən birgə dəstəyi nümayişetdirdi.
Səsləndirilən bəyanatların arxasında daha dərinə gedən məna varidi. Bakı yalnız siyasi deyil, həmçinin infrastruktur, təhsil,mədəniyyət sahələrində də əlaqələri möhkəmləndirərək, Qarabağətrafında bölgəsəl həmrəylik mühitini formalaşdırır. Bu,uzunmüddətli baxımdan son dərəcə vacibdir: bərpa prosesinə nə qədərçox dost ölkə qoşularsa, müharibənin nəticələrinin beynəlxalqarenada qəbul edilməsi də bir o qədər möhkəm əsas qazanacaq.
Aydın görünür ki, regionun dəyişimi artıq dar məkanlı proseskimi dəyərləndirilmir. Qarabağ savaşdan çıxmış bir coğrafiyaolmaqdan yavaş-yavaş uğurlu poskonflikt inteqrasiyasının nümunəsinəçevrilir ki, burada həm iqtisadi maraqlar, həm də ortaq mədənidəyərlər ön plana çıxır. Məhz belə yanaşma Azərbaycandiplomatiyasının ən böyük gücünü ifadə edir - yaxın ölkələri sadəcəbərpa layihələrinə yox, bütövlükdə yeni birgə sülh modelininqurulmasına tərəfdaş etmə bacarığı.
İyulun ilk günlərindən etibarən Bakıda müşahidə olunandiplomatik fəallıq açıq şəkildə yeni bir xətti ortaya qoydu:Mərkəzi Asiya artıq kənardan müşahidəçi rolunda qalmaqlakifayətlənmir, əksinə, Cənubi Qafqazdakı proseslərin birbaşaiştirakçısına çevrilir. Şavkat Mirziyoyev və Sadır Japarovunsəfərləri təkcə Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə dəstək bəyanatlarıilə məhdudlaşmadı. Əksinə, Özbəkistan və Qırğızıstanın Qarabağınbərpası ilə bağlı konkret layihələrə sərmayə qoymağa hazırolduqlarını nümayiş etdirdi ki, bu da onların bölgədəki siyasiçəkisini və nüfuzunu daha da artırır.
Bu mənzərədə Azərbaycan bir növ körpü rolunu oynayır - MərkəziAsiya ilə Qafqazı yalnız ortaq mədəni və islam kimliyi vasitəsilədeyil, həm də tamamilə praqmatik alətlərlə - nəqliyyat dəhlizləri,enerji marşrutları və ortaq təhsil təşəbbüsləri vasitəsiləbirləşdirir. Məhz bu yanaşma Bakının Avrasiya məkanında əsas qovşaqstatusunu möhkəmləndirir, çünki burada iqtisadi maraqlar mədənidiplomatiyanın yumşaq gücü ilə birləşir.
Xüsusi diqqət isə Ağdam və Xıdırlı kəndində keçirilən tədbirlərəyönəldi. Yüksək səviyyəli qonaqların bərpa olunan obyektlərin vəyeni sosial infrastrukturun - “ağıllı” kənddən tutmuş yenidənqurulan tarixi abidələrə qədər - açılışlarında iştirakı Qarabağınartıq kollektiv sülhməramlı səylərin rəmzinə çevrildiyini göstərəncanlı sübut oldu.
“Böyük qayıdış” proqramı belə səfərlərin hesabına təkcə daxilibərpa layihəsi kimi deyil, daha genişmiqyaslı regional əməkdaşlıqmodelinin bir parçası kimi qəbul olunmağa başlayıb. Bu yanaşma Bakıüçün çox mühüm siyasi dividend gətirir, çünki proseslərinbirtərəfli və ya qapalı görünməsi riskini xeyli azaldır. Qardaşölkələrin də qoşulması bərpa işlərinə elə bir legitimlik qazandırırki, onu heç bir beynəlxalq platformada görməzdən gəlmək mümkündeyil.
Danışıqlarda nəqliyyat məsələsi də prioritet mövzulardan birioldu. Şərq-Qərb dəhlizləri, Xəzər üzərindən keçən marşrutlarhaqqında söhbətlər artıq daha geniş oyunçuların - Çin, Türkiyə,Avropa ölkələrinin - maraqlarına toxunur. Qarabağ bu kontekstdəsadəcə bərpa edilməli bir ərazi yox, gələcəkdə regionları vəqitələri birləşdirəcək tranzit şəbəkəsinin mühüm elementi kimibaxılır. Bu baxımdan yolların bərpası, yeni logistika mərkəzlərininvə təhsil ocaqlarının yaradılması bütün Cənubi Qafqaz üçünuzunmüddətli dayanıqlığa qoyulan sərmayədir.
Bəhs etdiyimiz diplomatik marafondan çıxan nəticələr olduqcaaydındır.
Birincisi, Bakı yalnız bölgənin siyasi mərkəzi kimi deyil, həmdə Mərkəzi Asiya tərəfdaşlarının ümid yeri olan güclü logistikahabı kimi mövqeyini möhkəmləndirdi.
İkincisi, Özbəkistan və Qırğızıstanla əməkdaşlıq dostluqbəyanatlarından real layihələrə və öhdəliklərə keçdi.
Üçüncüsü, Qarabağa əhalinin geri qayıtması ideyası indi dahageniş beynəlxalq dəstəyə söykənir ki, bu da onu gözdən salmaqcəhdlərini xeyli çətinləşdirir. Nəhayət, Qarabağ üzərindən inkişafedən nəqliyyat və enerji əlaqələri Azərbaycanın təsir imkanlarınıyalnız bölgə ilə məhdudlaşdırmır, qlobal miqyasda strateji çəkisiniartırır. Məhz buna görə Bakı və Qarabağdakı bu üç günlük diplomatikblok yaxın illərdə həm Azərbaycan, həm də bütövlükdə Avrasiyasiyasəti üçün mühüm dönüş nöqtəsinə çevrildi.
Bakı sanki yeni bir Avrasiya logistika memarlığınınlaboratoriyasına çevrildi. Özbəkistan və Qırğızıstanprezidentlərinin səfərləri nəqliyyat dəhlizləri ilə bağlımüzakirələri sırf texniki məsələ olmaqdan çıxarıb, gələcəkonillikdə bölgədə yük axınlarını müəyyən edəcək tam hüquqlugeosiyasi gündəmə qaldırdı.
Xüsusi əhəmiyyət kəsb edən mövzulardan biri TransxəzərBeynəlxalq Nəqliyyat Marşrutu - yəni Orta Dəhliz oldu. Bu dəhlizdəhazırda bir neçə böyük oyunçunun - Çin, Türkiyə və Avropaölkələrinin - maraqları kəsişir.
Özbəkistan və Qırğızıstan üçün onun əhəmiyyəti xüsusiləböyükdür. Bu dəhliz onlara şimal istiqamətindən, yəni Rusiyaüzərindən asılılığı azaltmaq və xarici siyasi təzyiqlər qarşısındadaha az həssas olmaq şansı verir. Bu kontekstdə Ələt limanında yeniyük terminallarının inşası, gömrük prosedurlarının uzlaşdırılmasıvə konteyner daşımalarının artırılması məsələləri müzakirə olundu.Bir sözlə, tərəflər Orta Dəhlizə qlobal çalxantılar və sanksiyarejimləri fonunda dayanıqlı alternativ kimi baxırlar.
Qarabağın dəmir yolu xətləri artıq bölgənin uzunmüddətliposkonflikt inkişaf strategiyasının əsas dayağına çevrilir. Bakıüçün bu infrastruktur elementi təkcə sərnişin və yük daşınmasıvasitəsi deyil, həm də azad edilmiş ərazilərin ölkənin vahidiqtisadi və logistika sisteminə inteqrasiyasının mühümalətidir.
Son günlərdə Ağdam və Xıdırlıda keçirilən görüşlər zamanıPrezident İlham Əliyevin Özbəkistan və Qırğızıstan prezidentləriilə apardığı müzakirələr göstərdi ki, dəmir yolu mövzusu humanitarvə mədəni bərpa ilə yanaşı eyni dərəcədə prioritet məsələ kimigündəmə çıxır. Bu da onu açıq şəkildə göstərir ki, Qarabağ yalnızqayıdışın rəmzi yox, eyni zamanda qitələrarası tranzit dəhlizinintamhüquqlu bir parçası kimi nəzərdə tutulur.
Əsas layihələrdən biri, artıq maliyyələşməsi başlamış və fəalşəkildə bərpa olunan Əhmədbəyli–Füzuli–Şuşa dəmir yolu xəttidir. Buxətt Qarabağı Azərbaycanın əsas dəmir yolu şəbəkəsinə birləşdirəcəkvə perspektivdə Füzuli hava limanını əsl multimodal hab kimiformalaşdıraraq, yük axınlarının hava və dəmir yolu daşımalarıarasında bölüşdürülməsinə imkan yaradacaq.
Mirziyoyev və Japarovla danışıqlarda Özbəkistan vəQırğızıstandan podratçıların cəlb olunması, həmçinin avadanlıq vətexnologiya təchizatı barədə fikir mübadiləsi aparıldı. Bu tranzitpotensialı nəzərə alınarsa, Çin - Qazaxıstan - Xəzər - Bakı -Qarabağ - Gürcüstan - Türkiyə - Avropa xətti açıq şəkildə yeni birqlobal marşrut kimi formalaşır və bölgəni keçmiş münaqişəzonasından Avrasiyanın iri bazarlarını birləşdirən logistikakəmərinə çevirir.
Digər önəmli layihə isə Şuşa–Laçın–Zəngilan xəttidir. Bu dəmiryolu Qarabağı birbaşa Zəngəzur dəhlizi və gələcəkdə Naxçıvanlabağlamağa imkan verəcək. Bu xətt avtomobil yollarındakı yüklənməniazaldacaq, Türkiyəyə daşımaların sürətini artıracaq və mərkəziasiyalı tərəfdaşlar üçün bu marşrutların kommersiya baxımındancəlbediciliyini gücləndirəcək.
Müzakirələrdə Qırğızıstanın tikinti texnikası və dəmir yolukomponentlərinin təchizatında iştirak perspektivləri, eləcə dəÖzbəkistanın hərəkətin idarə olunmasında müasir rəqəmsalplatformaların tətbiqi üçün mütəxəssislər göndərmək təşəbbüsü diləgətirildi.
Ağdam dəmir yolu qovşağı da strateji baxımdan böyük əhəmiyyətdaşıyır. Burada genişmiqyaslı logistika mərkəzinin, gömrükinfrastrukturunun və anbar komplekslərinin yaradılmasıplanlaşdırılır ki, nəticədə Ağdam yalnız Qarabağın deyil,bütövlükdə qərb bölgəsinin və Gürcüstan, Türkiyə sərhədlərinə qədərdaşımaların paylanma habına çevrilsin. Gələcəkdə bu xəttinXankəndiyə qədər uzadılması ehtimalı da var ki, bu da bölgəninnəqliyyat baxımından tam inteqrasiyasını təmin edəcək.
Rəsmi Bakı bəyan etdi ki, liderlərin infrastruktur layihələrininaçılışında iştirakı sadəcə protokol jesti deyil, əksinə, beləlayihələrin yeni investorlar üçün cəlbedici olduğunu açıq şəkildəgöstərən ictimai zəmanətdir. Bu, onu da göstərir ki, AzərbaycanınQarabağda nəzərdə tutduğu dəmir yolu planları artıq daha genişAvrasiya logistika modelinin tərkib hissəsi kimi dəyərləndirilir -dəqiq qaydalar, beynəlxalq tərəfdaşlıq və bütün bölgə üçünuzunmüddətli müsbət effektlər nəzərdə tutulur.
Qarabağın dəmir yolu infrastrukturu bu gün sadəcə bir nəqliyyatlayihəsi deyil. Azərbaycanın strateji aktivinə çevrilərək, eynianda bir neçə aspekti - iqtisadi, siyasi və sosial sahələri -özündə birləşdirir.
Hər şeydən əvvəl, dəmir yollarının tikintisi vəmodernləşdirilməsi “Böyük qayıdış” proqramı ilə geri dönən əhaliüçün yeni iş yerləri deməkdir ki, bu da bərpa olunan yaşayışməntəqələrinin sabitliyinə və davamlılığına birbaşa təsir edir.Davamlı nəqliyyat əlaqələrinin mövcudluğu müntəzəm təminat,xərclərin azalması hesabına kiçik və orta sahibkarlığın inkişafınıstimullaşdırır və uzunmüddətli investisiyalar üçün daha etibarlızəmin yaradır.
Dəmir yolu həmçinin, Bakının strateji yük axınlarına nəzarətinimöhkəmləndirir - Mərkəzi Asiyadan Avropa və Türkiyəyə, eləcə də əksistiqamətdə gedən yüklər də daxil olmaqla. Bu baxımdan Qarabağ həmbərpanın, həm də Avrasiya marşrutlarına nəzarətin rəmzinə çevrilirvə bu, hazırkı qlobal gərginlik fonunda Azərbaycana ciddi üstünlükqazandırır.
Özbəkistan və Qırğızıstan da bu layihələrə müxtəlif səviyyələrdəqoşulmaqda praktik maraq göstərir.
Özbəkistan üçün bu, əsasən texnoloji imkanlar, yəni avadanlıq,rəqəmsal idarəetmə sistemləri, mütəxəssis hazırlığı deməkdir.Qırğızıstan isə tikinti şirkətləri və texniki xidmətlər yolu iləprosesə daxil ola bilər. Bundan əlavə, hər iki ölkə Azərbaycanın budəhlizləri vasitəsilə öz ticarətini - istər Türkiyəyə, istər İrana,istərsə də Avropa bazarlarına - artırmaq perspektivini də açıqgörür.
Beləliklə, Qarabağın dəmir yolu sistemi sadəcə daxili bərpaprosesinin bir hissəsi olmaqdan çıxaraq, qitələrarası əməkdaşlığınmühüm elementi roluna yüksəlir və burada həm yerli əhali, həm dəbeynəlxalq tərəfdaşlar üçün real fayda və inkişaf imkanlarıyaranır.
Dəmir yolu layihələrinin maliyyə memarlığı isə çoxpilləli,kompleks bir mexanizm kimi qurulur - burada həm dövlət resursları,həm xarici sərmayə, həm də qrant mexanizmləri uzlaşdırılır.Azərbaycan üçün bu dəmir yolu şəbəkəsi yalnız logistikanı təminedən vasitə deyil, həm də nəzarət mexanizmi, məşğulluq yaradanmənbə və azad edilmiş ərazilərin ümummilli iqtisadi sisteməuzunmüddətli inteqrasiyası baxımından misilsiz alətdir.
Əsas maliyyə mənbəyi olaraq Azərbaycan dövlət büdcəsi qalır.2025–2027-ci illər üçün təsdiqlənmiş proqram çərçivəsində dəmiryolu infrastrukturu üçün 1,8 milyard manatdan çox vəsait ayrılıbki, bu da “Böyük qayıdış” çərçivəsində həmin layihələrin prioritetstatusunu açıq şəkildə ortaya qoyur. Milli vəsaitə söykənmək Bakıyahəm idarəetməni tam öz əlində saxlamağa, həm də keyfiyyət və müddətstandartlarını özü müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Eyni zamanda, Qarabağın Bərpası və İnkişafı Fondu da xüsusi roloynayır. Bu fonda həm fərdi ianələr, həm də korporativ vəsaitlər, ocümlədən SOCAR və Azərbaycan Dəmir Yolları kimi iri dövlətşirkətlərinin ödənişləri cəlb olunur. Belə iştirak layihələrə əlavədayanıqlılıq qazandırır, çünki nisbətən kiçik, amma stratejibaxımdan vacib infrastruktur elementlərinin - məsələn, stansiyaavadanlıqlarının hazırlanması və ya texnikanın alınması - çevikşəkildə maliyyələşdirilməsinə şərait yaradır.
Maliyyələşmənin digər mühüm sütununu xarici sərmayələr və kreditxətləri təşkil edir. Özbəkistan Füzuli stansiyasının tikintisininmaliyyələşdirilməsində tərəfdaş kimi çıxış etməyə maraq göstərib,Qırğızıstan isə hərəkət heyətinin alınması üçün Avrasiya İnkişafBankının güzəştli kreditlərini nəzərdən keçirir. PerspektivdəAzərbaycan dəmir yolu hərəkətinin idarə olunmasında müasir rəqəmsalsistemlərin tətbiqi üçün İslam İnkişaf Bankının kredit xətlindən dəyararlanmağı planlaşdırır.
Bundan başqa, qrant və beynəlxalq yardımlar da müəyyən roloynayır. Burada həm İslam Əməkdaşlıq Təşkilatının, həm dəTürkiyənin TİKA agentliyinin maliyyə resursları nəzərdə tutulur. Buvəsaitlər əsasən layihə-smeta sənədlərinin hazırlanmasına və yerlikadrların təliminə sərf olunur ki, bu da mütəxəssislərin peşəkarlıqsəviyyəsini artırır və layihələndirmə proseslərinisürətləndirir.
Xərclərin prioritetləri olduqca balanslı şəkildə bölüşdürülüb.Yolların tikintisi və yenilənməsinə ümumi vəsaitlərin təxminən üçdəikisi yönəldilir, burada mühəndis-kommunikasiya xətləri, körpülərvə tunellər də nəzərdə tutulub. Terminallar və stansiyalar büdcənintəxminən beşdə birini tələb edir, burada xüsusi vurğu yaşıltexnologiyalara - məsələn, stansiya komplekslərinin enerji təminatıüçün günəş panellərinə - edilir. Rəqəmsallaşma və informasiyasistemlərinin tətbiqinə isə maliyyənin 15 faizədək hissəsininayrılması planlaşdırılır ki, bu da Qarabağ dəmir yolu qovşağınımüasir və texnoloji cəhətdən çevik etmək məqsədi ilə üst-üstədüşür.
Bəhs etdiyimiz situasiya bir sıra real üstünlüklər təqdimedir.
Azərbaycan üçün bu, tranzit yığımlarından və yaradılan işyerlərindən tez gəlir əldə etməklə yanaşı, bölgənin milliiqtisadiyyata uzunmüddətli siyasi inteqrasiyasını təmin etməkdeməkdir.
Özbəkistan və Qırğızıstan da bu layihələrə qoşulmaqla öz ixrackanallarını genişləndirə, şirkətlərini yeni bazarlara çıxara vəeyni zamanda Cənubi Qafqazdakı geoiqtisadi mövqelərinimöhkəmləndirə bilərlər. Beynəlxalq maliyyə institutları isə buperspektivli tranzit dəhlizinə daxil olmaq imkanı qazanır, hansıki, yaxın bir neçə ildə Mərkəzi Asiya ilə Avropa arasında əsasmagistrallardan birinə çevrilə bilər.
Beləliklə, Qarabağın dəmir yolu kompleksi müxtəlif maraqlıtərəflərin - milli, regional və beynəlxalq oyunçuların - kəsişmənöqtəsinə çevrilir.
Məhz bu balanslı maliyyə modeli Qarabağdakı layihələri təkcəpostmünaqişə bərpasının simvolu deyil, həm də yeni Avrasiyainfrastruktur reallığının möhkəm dayağı kimi təqdim edir.
