Pulu qazanmaq asandır, xərcləmək çətin. Bu fikrə ədəbiyyatlarda və sosial həyatda tez-tez rast gəlirik. Mütəxəssislər də təsdiqləyir ki, pulu qazanmaq qədər, onu düzgün xərcləmək də ciddi bilik və maliyyə savadı tələb edir. Çünki insanlar pulu əldə etməyi bacarsalar da, planlı və məqsədyönlü şəkildə xərcləməyi bacarmırlar. Bəzən bu, maddi çətinliklərə, hətta borclanmalara yol açır. Bəs pulu düzgün idarə etməyin əsas şərtləri nədir? Ümumiyyətlə, pulla necə rəftar etməliyik?
Maliyyə eksperti İsmayıl Məmmədov “pul qazanmaq asandır, xərcləmək çətin” fikrinin çox doğru, real və bir az da acı olduğunu düşünür. Mütəxəssis “Kaspi”yə açıqlamasında bildirir ki, cəmiyyətimizdə insanlar gecə-gündüz çalışaraq pul qazanmağın yollarını axtarır, lakin bəzən qazandığını necə xərclədiyini, necə itirdiyini belə hiss etmir: “Elmi dillə desək, insan beyni qazanmağa fokuslandıqca xərcləməyə qarşı ayıq olmur. İqtisadi ədəbiyyatda bu, “maliyyə davranışlarının pozulması” kimi tanınır. Pul qazanmaq fiziki və ya intellektual zəhmətdir. Amma xərcləmək düşüncə, məsuliyyət, tərbiyə və bəzən özünə qarşı çıxmaq bacarığıdır. Sözün açığı, çox insan pulu idarə edə bilmədiyi üçün yoxsullaşır, pulu az olduğu üçün yox”.
Bir “kredit kartı ilə alınmış” sevinc
Puldan düzgün şəkildə necə istifadə etməyə gəldikdə isə, maliyyə mütəxəssisi deyir ki, pul xərcləmək planla, məsuliyyətlə və məqsədlə olmalıdır: “Pul elə bir qüvvədir ki, doğru istifadə edilsə, səni azad edə, amma səhv istiqamətə getsə, əsarətə sala bilər. “Hər xərclədiyin manat sənə gələcəkdə nə qazandırır?” sualı ətrafında düşünməliyik. Qənaət imtina deyil, seçimdir. Bəzən bir “kredit kartı ilə alınmış” sevinc gələcəyin “borc yükünə” çevrilir. Biz ailələrə və gənclərə öyrətməliyik ki, qənaət sadəcə pul saxlamaq deyil, sabahın rahatlığı, uşağının təhsili, ailənin sabitliyidir”.
Plan, nəzarət, maliyyə savadlılığı və iradə...
Pul qazanmaqla onu idarə etmək arasındakı fərqdən danışan mütəxəssis vurğulayır ki, pul qazanmaq iqtisadi aktivlik, onu idarə etmək isə həyat fəlsəfəsidir: “Eyni gəlirə malik iki insan düşünək. Biri illərlə mübarizə aparıb ev sahibi olur, digəri isə illərlə kirayədə qalır və nə vaxtsa “hara getdi bu pullar?”, - deyə düşünür. Fərq haradadır? Plan, nəzarət, maliyyə savadlılığı və iradədə. Unutmayaq ki, pul sadəcə alət kimi qiymətlidir. Onun kimdə olduğu yox, kim onu necə istifadə edir - əsas məsələ budur”.
Əvvəl qənaət, sonra xərcləmə
“Azərbaycanda pul xərcləmə vərdişlərimizdə əsas problemlər nələrdir?” deyə soruşduqda İ.Məmmədov belə cavablandırır: “Ölkəmizdə bir çox insan maliyyəyə “qazan-xərclə” yanaşması ilə baxır. Yəni, pul gəlir dərhal xərclənir, sonda isə “artsa, qənaət edərik”, - deyə düşünür. Halbuki dünyada qəbul edilmiş düzgün maliyyə modeli bunun əksidir: əvvəl qənaət, sonra xərcləmə. Lakin problem yalnız metodda deyil, daha dərində -düşüncə tərzimizdədir. “Qonşudan geri qalma” psixologiyası, “kim nə deyər” sindromu insanları real ehtiyacdan çox, sosial görüntüyə xərcləməyə yönəldir. Çox sadə, amma düşündürücü bir misal: bugünkü Azərbaycanda minimum əməkhaqqı 400 manat, orta əməkhaqqı isə 1000 manat ətrafındadır. Amma 50 qəpiklik basabas metroda və avtobusda 2000, 3000, hətta 5000 manatlıq kreditlə alınmış smartfonlarla gəzən insanları görmək artıq adiləşib. Daha acınacaqlısı, bu telefonların sahibləri bəzən zəng vurmağa, internet paketi almağa balans tapmırlar. Bu misallar sadəcə fərdi davranış deyil. Bunlar maliyyə düşüncəmizin struktur problemlərini göstərir. Bu gün öz gəlirindən yuxarı səviyyədə yaşamağa çalışan cəmiyyət, sabah müflisləşmək riski daşıyır. Əslində sual budur: biz maddi rifaha çatmaq istəyirik, yoxsa rifahın görünüşünü göstərmək? Bu vərdişlər dəyişməyincə, ailələrin maliyyə dayanıqlığı zəifləyəcək, ən acınacaqlısı isə, gənc nəsil də eyni psixologiya ilə böyüyəcək. Əgər biz bu vəziyyəti dəyişmək istəyiriksə, ilk növbədə maliyyə savadlılığı təhsilini orta məktəbdən başlatmalı, ailədə uşaqlara pulun dəyərini öyrətməli, sosial mediada məsuliyyətsiz israf həyat tərzini tərif etməkdən imtina etməliyik. Unutmayaq, rəqəmlər dəyişmədən, düşüncə dəyişməz. Düşüncə dəyişmədən isə rifah, sadəcə şəkil çəkdirdiyimiz yalandır”.
