Avqustun 8-də ABŞ-nin paytaxtı Vaşinqtonda Azərbaycan, ABŞ və Ermənistan liderləri arasında tarixi görüş baş tutub. Görüş zamanı tərəflər sülh sazişinin mətnini paraflayıb, Minsk qrupunun ləğv edilməsi və Zəngəzur dəhlizinin (TRIPP) açılması kimi məsələlərdə razılığa gəliblər.
Vaşinqton görüşündən sonra Rusiya və İranda bəzi dairələr Azərbaycana, həmçinin Ermənistana qarşı təhdidlər sələndirib.
Modern.az sözügedən məsələlərlə bağlı Ədalət Partiyasının sədri Mütəllim Rəhimli ilə həmsöhbət olub.
- Mütəllim bəy, Vaşinqton razılaşmasının Azərbaycan üçün faydaları nələrdir? Bu ölkəmiz üçün siyasi, iqtisadi və geosiyasi baxımdan nə qədər əhəmiyyətlidir?
- TRIPP Azərbaycanın siyasi mövqeyini gücləndirərək, Rusiya vasitəçiliyindən asılılığı azaldır və ABŞ ilə daha sıx strateji tərəfdaşlıq qurmağa imkan yaradır. Bu da regionda Qərb oriyentasiyasını artırır. Zəngəzur dəhlizi Türk birliyini dərinləşdirərək, Azərbaycanı Türkiyə və digər Türk dövlətləri ilə daha sıx birləşdirəcək. Həmçinin, dəhliz Ermənistanın Rusiyadan uzaqlaşmasını sürətləndirərək, Azərbaycanın regionda "qalib tərəf" imicini möhkəmləndirəcək və beynəlxalq təşkilatlarda (məsələn, BMT və ya Avropa İttifaqı) diplomatik üstünlük qazandıracaq.
Əsas iqtisadi fayda tranzit haqları və ticarət axınları olsa da, gizli aspektlər Naxçıvan eksklavının iqtisadi izolyasiyasının aradan qaldırılması ilə bağlıdır. Bu, Naxçıvanın Türkiyə və Mərkəzi Asiya ilə birbaşa əlaqəsini təmin edərək, yerli iqtisadiyyatı canlandıracaq və dolayısı ilə Azərbaycanın ümumi iqtisadi sabitliyini artıracaq. Dəhliz fiber-optik və elektrik xətləri vasitəsilə rəqəmsal iqtisadiyyatı gücləndirəcək, bu da Azərbaycanı Avrasiya təchizat zəncirlərində kritik oyunçu edir, xüsusilə, Rusiya və İran tranzitindən asılılığı azaldaraq, enerji ixracını yeni bazarlara çıxaracaq.
Geosiyasi olaraq, TRIPP Rusiya və İranın regiondakı hökmranlığını zəiflədir, Azərbaycanı Mərkəzi Asiya və Türkiyə ilə birləşdirərək, yeni ticarət yolları yaradır. Bu, Azərbaycanı Avrasiya geosiyasi oxunda kritik “hub” edir, xüsusilə Trans-Xəzər qaz boru xətti kimi layihələri canlandıraraq, Rusiya və İranı kənarlaşdırır və ABŞ-nin dəstəyi ilə regionda yeni güc balansını formalaşdırır. Həmçinin, dəhliz Türkiyənin enerji və logistika rolunu gücləndirərək, Azərbaycanın geosiyasi müstəqilliyini artırır, bu da uzunmüddətli region rəqabətində üstünlük yaradır.
- Vaşinqton razılaşması Azərbaycan-Ermənistan münasibətlərini yaxınlaşdıra bilərmi? Bundan sonra iki ölkənin gələcək münasibətlərini necə qiymətləndirmək olar?
- Bəli, Vaşinqton razılaşması Azərbaycan və Ermənistanı yaxınlaşdıra bilər, çünki bu saziş iki ölkə arasında uzunmüddətli düşmənçiliyi bitirmək, sülh və qarşılıqlı iqtisadi faydalar yaratmaq məqsədi daşıyır. Razılaşmaya görə, ölkələr döyüşləri əbədi dayandırmağa, ticarət, səyahət və diplomatik əlaqələri açmağa, bir-birinin suverenliyi və ərazi bütövlüyünə hörmət etməyə razılaşıblar. Bu, regionda sabitlik və iqtisadi inkişaf üçün əsas yaradır, məsələn, “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu (TRIPP)" adlı tranzit dəhlizinin yaradılması vasitəsilə ticarət və enerji xətləri açılacaq ki, bu da hər iki ölkənin inteqrasiyasını gücləndirəcək. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev sazişi "Qafqazda əbədi sülh" kimi qiymətləndirib və qarşılıqlı əlaqələrin yaxşılaşacağını vurğulayıb, Ermənistan Baş naziri Nikol Paşinyan isə bunu "önəmli mərhələ" adlandırıb. Lakin tam yaxınlaşma üçün sərhəd demarkasiyası, konstitusiya dəyişiklikləri və Qazaxın işğal altındakı 3 kəndinin geri qaytarılması kimi qalan məsələlər həll olunmalıdır.
Azərbaycan və Ermənistan yeni geosiyasi oyuna start verdikləri üçün kənar təsirlərə qarşı birgə mübarizə aparmaq məcburiyyətində qala bilərlər, çünki saziş Rusiya və İranın regiondakı təsirini zəiflədir. Buna görə də onlar TRİP-ə radikal müxalifət münasibəti göstərirlər. İran rəsmiləri dəhlizi "Amerika qəbiristanlığı" adlandıraraq bloklamaqla hədələyib və NATO-nun regiona daxil olmasını qəbul etməyəcəklərini bildiriblər. Rusiya isə ABŞ-ın vasitəçiliyini regionda öz təsirinin itirilməsi kimi qəbul edir və sazişi "müsbət" qarşılasa da, əvvəlki rolunu itirdiyi üçün maneələr yarada bilər. Bu, Azərbaycan və Ermənistanı ABŞ dəstəyi ilə birgə müdafiə mexanizmləri qurmağa vadar edə bilər, məsələn, təhlükəsizlik əməkdaşlığı və sərhəd açılışı vasitəsilə. Lakin bu birgəlik hələ hipotetikdir, çünki Ermənistanda daxili müxalifət güclüdür və Azərbaycana qarşı düşmənçilik münasibətini saxlamaqdadır. Üstəlik, onun Rusiyadan siyasi, maliyyə və hərbi dəstəyi mövcuddur.
- Konkret olaraq Vaşinqtonda imzalanan bəyannamə Ermənistan üçün hansı təhlükələr yaradır?
- Vaşinqtonda keçirilən görüşdə Donald Tramp, İlham Əliyev və Nikol Paşinyanın birgə imzaladığı bəyannamə Ermənistanın xarici siyasətində əhəmiyyətli dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu sənədə əsasən, Ermənistanın Qərb ilə yaxınlaşması və Rusiya və İran kimi ənənəvi tərəfdaşlarından uzaqlaşması mümkündür. Bu vəziyyət, Ermənistanı bir sıra təhlükələrə məruz qoya bilər.
Əvvəla Rusiya, Ermənistanı kollektiv təhlükəsizlik və iqtisadi strukturlarından uzaqlaşdığına görə cəzalandıra bilər. Moskva, İrəvanın Qərb yönümlü siyasətinə qarşı enerji tədarükünü azada bilər və ya Ermənistandakı rusmənbəli şirkətlərə təzyiq göstərə bilər.
İkincisi, Ermənistanın Rusiyadan asılı olan hərbi-sənaye kompleksi və sərhəd təhlükəsizliyi zəifləyə bilər.
Üçüncüsü, İran, Ermənistanı Azərbaycan və Türkiyə ilə yaxınlaşdığına görə tənqid edəcək. Xüsusilə, Zəngəzur dəhlizinin açılması İranın regiondakı nüfuzuna zərbə vurduğundan Tehran, İrəvana enerji və tranzit imtiyazlarını ləğv edə bilər.
Dördüncüsü, Ermənistanda Rusiya ilə əlaqələri dəstəkləyən siyasi və hərbi dairələr hökumətə qarşı revanş götürə bilər.
Beşincisi, İran, sərhəd bölgələrində separatçı və ya anti-Qərb qruplarını dəstəkləyərək Ermənistan üçün təhlükə yarada bilər.
Ermənistanın ABŞ və Qərblə yaxınlaşması uzunmüddətli təhlükəsizlik təminatı versə də, qısa müddətdə Rusiya və İran tərəfindən iqtisadi, siyasi və hətta hərbi təzyiqlərə səbəb ola bilər. İrəvanın bu təhdidlərə qarşı diplomatiya və daxili sabitlik strategiyası hazırlaması vacibdir.
- Vaşinqton razılaşmasından sonra Zəngəzur dəhlizinin açılmasına maneələr qalırmı? Yoxsa biz artıq TRIPP-in işə salınması ilə bağlı texniki məsələlər üzərində düşünməliyik?
- Zəngəzur dəhlizinin açılmasına maneə ola biləcək amillər bir neçə geopolitik və regional faktorla bağlıdır. Əsas maneələrdən biri İranın kəskin müxalifətidir, çünki bu dəhliz İranın tranzit rolunu zəiflədəcək, onun Qafqaza çıxışını məhdudlaşdıracaq və sərhədlərdə dəyişikliklərə səbəb ola biləcək. İran rəsmiləri dəhlizin qarşısını almaq üçün "Rusiya ilə və ya onsuz" addımlar atacaqlarını bəyan ediblər. Digər maneə Ermənistanın daxili suverenlik narahatlıqlarıdır: hökumət razılaşsa da, müxalifət dəhlizin xarici idarəçiliyini ölkənin ərazi bütövlüyünə təhdid kimi qəbul edir.
Vaşinqton razılaşması bu dəhlizin açılmasını mümkün edir. Əks halda Birləşmiş Ştatlar beynəlxalq aləmdə güvənini itirər. Müqaviləyə görə, Zəngəzur marşrutu üzrə “Beynəlxalq Sülh və Rifah üçün Tramp Marşrutu (TRIPP)" adlanan tranzit koridoru yaradılır. Ermənistan torpağı ABŞ-a 99 il müddətinə icarəyə verilir, ABŞ isə onu dəmir yolu, neft, qaz, fiber-optik və elektrik xətləri üçün konsorsiuma icarəyə verəcək. Bu, ABŞ-ın regionda təsirini artırır və dəhlizin 2026-cı ildə açılmasını nəzərdə tutur. Lakin hələ də xarici maneələrin qaldığını da nəzərdən qaçırmamalıyıq.
Rusiya bu məsələdə maneəçilik törədəcək kimi görünür, çünki ABŞ-ın idarəçiliyini qəbul etmir və 2020-ci il üçtərəfli bəyanata görə dəhlizdə rol istəyir. Moskva İranla birlikdə ABŞ-nin iştirakını bloklamaq üçün çalışır, çünki bu, Rusiyaya qarşı "ikinci cəbhə" açacaq və onun Qafqazdakı təsirini zəiflədəcək. Lakin Rusiya razılaşmanı ehtiyatla qarşılayıb və tam dəstək verməyib. Dəstək ehtimalı aşağıdır, çünki bu, Rusiyanın strateji maraqlarına ziddir, baxmayaraq ki, bəzi mənbələr iqtisadi faydaları qeyd edir.
