Bölgə yenidən formalaşır: sülhə çox az qaldı

  Cəmi 5 il əvvəl Cənubi Qafqazda sülh ideyası uzun müddət reallıqdan çox utopiya kimi görünürdü. Tarixdə kök salmış münaqişələr və barışmaz düşmənçilik regionu sanki əbədi qeyri-sabitliyə məhkum etmişdi. Fəqət avqustun 8-də Azərbaycan və Ermənistan arasında Vaşinqtonda əldə olunan razılaşmalar bədbin narrativi dağıtdı. ABŞ tərəfindən fəal şəkildə təşviq olunan və dəstəklənən məzkur razılaşmalar sadəcə müvəqqəti atəşkəs deyil, görünən odur ki, yeni bir paradiqmanın başlanğıcıdır.

Bunu Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan dünən açıq mətnlə ifadə etdi.

Paşinyanın bəyanatları İrəvanın siyasi düşüncəsindəki dərin dəyişiklikləri əks etdirir. O, bu addımı son deyil, yeni başlanğıc kimi görür: “Əminəm ki, bu addımla biz inkişafın yeni gündəminə, yeni ölçüsünə daxil olduq,” - deyə o, hökumət iclasında bildirib. Baş nazirin sözlərinə görə, “işimizin səmərəliliyi daha yüksək olmalıdır” və qarşıda “konstruktiv, sülhpərvər, yaradıcı fəaliyyət” durur. Bu sözlər sadəcə siyasi ritorika deyil, illərlə Ermənistan üçün qəbuledilməz görünən prinsiplərə əsaslanan proqram xarakterli vizyondur.

Paşinyanın hökumət iclasındakı çıxışı siyasi praqmatizmin dövlət dəyərinə çevrilməsinin klassik nümunəsidir. Baş nazir ilk olaraq tarixi faktı təsdiqlədi: “Mən hökumət üzvlərinin hamısını Ermənistan və Azərbaycan arasında sülhün qurulması münasibətilə təbrik etdim.” Bu qısa cümlə böyük semantik gücə malikdir. O, otuz illik münaqişə paradiqmasından şüurlu imtinanı və Azərbaycanın artıq “düşmən” deyil, sülh münasibətləri qurulan suveren qonşu kimi qəbul edilməsini ifadə edir.

Nikol Paşinyanın təsvir etdiyi qərar qəbuletmə prosesi isə Ermənistan elitası daxilində deliberativ demokratiyanın elementlərini nümayiş etdirir. O, hökumətlə, genişləndirilmiş Təhlükəsizlik Şurası ilə, prezident və parlament üzvləri ilə aparılan məsləhətləşmələrdən danışır. “Biz bu addımı atmağın zəruri olduğu qənaətinə gəldik,” - deyə o bəyan edir. Bu, olduqca mühüm məqamdır. Vaşinqton razılaşmaları revanşist dairələrin təqdim etməyə çalışdığı kimi spontan kapitulyasiya deyil, mövcud modelin iflasa uğradığını anlayan elitanın ölçülüb-biçilmiş, kollektiv strateji seçimidir.

Paşinyanın bəyanatları İrəvanın siyasi düşüncəsindəki dərin dəyişiklikləri əks etdirir. O, bu addımı son deyil, yeni başlanğıc kimi görür: “Əminəm ki, bu addımla biz inkişafın yeni gündəminə, yeni ölçüsünə daxil olduq,” - deyə o, hökumət iclasında bildirib. Ermənistanın baş nazirinin sözlərinə görə, “işimizin səmərəliliyi daha yüksək olmalıdır” və qarşıda “konstruktiv, sülhpərvər, yaradıcı fəaliyyət” durur. Bu sözlər sadəcə siyasi ritorika deyil, illərlə Ermənistan üçün qəbuledilməz görünən prinsiplərə əsaslanan proqram xarakterli vizyondur.

Paşinyanın “yeni inkişaf gündəmi” və “yeni inkişaf ölçüsü”nə daxil olma bəyanatları onun “problematik” adlandırdığı keçmişin nəticəsidir. O etiraf edir ki, “Qarabağ hərəkatı uzun müddət Ermənistanın suverenliyini və dövlətçiliyini möhkəmləndirməyə mane olan bir alət kimi istifadə olunub.” Bu, bütöv bir epoxanın üzərindən xətt çəkməkdir. Bu cür özünütənqid əslində göstərir ki, beynəlxalq hüququn normalarına zidd ərazi iddialarına köklənmək Ermənistan dövlətçiliyinin öz əsaslarını sarsıdıb. Bu mənada Vaşinqton razılaşmaları beş prinsip üzərində qurulub: ərazi bütövlüyü, suverenlik, yurisdiksiya, sərhədlərin toxunulmazlığı və qarşılıqlılıq. Bəhs olunan prinsiplər beynəlxalq hüququn jus cogens - yəni məcburi normalarına fundamental dönüşdür.

Militarist gündəmdən BMT Nizamnaməsində təsbit olunmuş suveren bərabərlik və sərhədlərin dəyişməzliyi prinsiplərinə keçid yalnız Cənubi Qafqaz üçün deyil, bütün beynəlxalq münasibətlər sistemi üçün yeni presedent yaradır. Paşinyan xalqını “bunu keçmişdə qoymağa” çağıraraq əslində düşüncə inqilabına səsləyir. Onun bu kursla razılaşmayanlara “inqilab etmək” çağırışı isə radikal qüvvələrə və itirilmiş imperiya nostaljisinə atılan açıq bir meydan oxumadır.

Vaşinqton razılaşmalarının ən əhəmiyyətli və praqmatik məqamlarından biri kommunikasiya xətlərinin açılması və sərhəd nəzarətinin sadələşdirilməsidir. Paşinyanın Ermənistanın “sadələşməni yalnız Ermənistan–Azərbaycan sərhəd məntəqələrində deyil, bütün sərhəd məntəqələrində tətbiq edəcəyik” bəyanatı, regional və qlobal iqtisadi əlaqələrə inteqrasiya niyyətini nümayiş etdirir. Bu addım “biznes mühiti - ixrac, idxal, tranzit”in asanlaşdırılmasına yönəlib və Ermənistanın onillərlə yaşadığı iqtisadi təcriddən çıxması üçün həlledici əhəmiyyət daşıyır.

Belə iqtisadi açıqlıq sadəcə praqmatik seçim deyil, izolyasionizm və proteksionizmdən fəlsəfi uzaqlaşmadır. Bu siyasət Ermənistanı illərlə durğunluğa sürükləmişdi. İndi həm fiziki, həm də psixoloji baryerlərin aşılması davamlı iqtisadi inkişafın zəruri şərtidir. Burada Avropa İttifaqının təcrübəsi ilə paralel aparmaq olar: Kömür və Polad Birliyi ilə başlanmış iqtisadi inteqrasiya sonradan siyasi əməkdaşlığın, nəhayət isə uzunmüddətli sülh və rifahın təməl daşına çevrildi.

Paşinyanın ən dərin məzmunlu bəyanatı isə yeni gələcəyə baxışıdır: “Əminəm ki, bu addımla biz inkişafın yeni gündəminə, yeni ölçüsünə daxil olduq.” “Yeni inkişaf ölçüsü” anlayışı sadəcə iqtisadi artımı nəzərdə tutmur. Bu, Ermənistan dövlətçiliyinin ontologiyasının transformasiyası deməkdir. Əvvəlki “ölçü” mühasirə psixologiyası, militarizasiya və diasporadan asılılıq üzərində qurulmuşdusa, yeni ölçü açıqlıq, regionda connectivity və suveren bərabərlik prinsiplərinə əsaslanır.

Ermənistanın baş naziri “ictimai kommunikasiyanın” əhəmiyyətini xüsusi vurğulayır: “Hətta ən böyük nailiyyətlər də problematikdir, əgər bu uğurların genezisi ictimaiyyətə aydın deyilsə”. Bu tezis demokratik idarəçiliyin bünövrə daşıdır. Cəmiyyətin mürəkkəb siyasi qərarların legitimliyini və zəruriliyini qəbul etməsi həmin qərarların uğurunun qarantıdır. Bu isə xüsusən postmünaqişə cəmiyyətlərində aktualdır. Çünki tarixi travmalar və emosional yaralar asanlıqla destabilizasiya üçün istifadə oluna bilər.

Sülhün faydaları və suverenliyə hörmətə əsaslanan iqtisadi əməkdaşlığın üstünlükləri barədə cəmiyyətlə açıq dialoq aparmaq radikal meyllərə və revanşist ideyalara qarşı ən effektiv yoldur. Paşinyan yaxşı anlayır ki, ictimai dəstək olmadan hətta ən müdrik siyasi qərarlar belə uğursuzluğa məhkumdur.

O, ictimai diskursun həlledici əhəmiyyətini dərk etdiyini də göstərir: “Hətta ən böyük nailiyyətlər də problematikdir, əgər bu uğurların genezisi ictimaiyyətə aydın deyilsə.” Bu aristokratik dəqiqliklə ifadə olunmuş cümlədir və hər hansı hökumətin üzləşdiyi çətinliyi əks etdirir: zəruri, lakin populyar olmayan islahatları həyata keçirmək. Sülhün legitimliyi onun hüquqi çərçivəsi qədər dəqiqliklə qurulmalıdır.

Paşinyan sərhəd prosedurlarının sadələşdirilməsi ilə bağlı sonrakı şərhlərində grand strategy səviyyəsindən konkret siyasət müstəvisinə keçir. Onun “bütün nəzarət-buraxılış məntəqələrində, o cümlədən Ermənistan–Azərbaycan sərhəd-keçid məntəqələrində prosedurların sadələşdirilməsi” barədə qərarı niyyətlərinin səmimiliyini təsdiqləyən ən güclü siqnaldır.

Bu, sadəcə texniki tədbir deyil. Bu, iqtisadi inteqrasiya və rifah naminə sərhəd nəzarətində öz suveren səlahiyyətlərini könüllü məhdudlaşdırmaq aktıdır. Paşinyan bunu birbaşa “biznesin aparılması üçün ən uyğun və vacib mühitin yaradılması” ilə əlaqələndirir. Burada klassik liberal beynəlxalq münasibətlər nəzəriyyəsinin aydın təsiri görünür: ticarət və qarşılıqlı asılılıq uzunmüddətli sülhün təminatıdır. Bu yanaşma Maarifçilik dövrünün məşhur “doux commerce” ideyasına - yəni kommersiyanın əxlaqları yumşaltdığına dair tezisə açıq istinaddır.

Ən başlıcası isə onun Vaşinqton Bəyannaməsində təsbit olunmuş prinsiplərə birbaşa istinadıdır: “ərazi bütövlüyü, suverenlik, yurisdiksiya, sərhədlərin toxunulmazlığı və qarşılıqlılıq.” Məhz bu normativ çərçivə yeni Cənubi Qafqazın üzərində qurulmalı olduğu əsasdır. Bu prinsiplərin hər biri müasir beynəlxalq hüququn bünövrə daşıdır və BMT Nizamnaməsində (Maddə 2(1), 2(4), 2(7)) əksini tapıb.

Ərazi bütövlüyü prinsipi separatizm və irredentizmin əksidir, hansı ki, onilliklər boyu bölgədə qeyri-sabitliyin mənbəyi olub. Suverenlik və yurisdiksiya dövlətin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədləri daxilində müstəsna hakimiyyətini vurğulayır. Sərhədlərin toxunulmazlığı 1975-ci il Helsinki Yekun Aktının mirasıdır və Avropada güc yolu ilə sərhədlərin dəyişdirilməsi dövrünə son qoymuşdu. Nəhayət, qarşılıqlılıq diplomatiyanın və hüququn əsas prinsiplərindən biridir, öhdəliklərin simmetriyasını və tərəflərin bərabərliyini təmin edir.

Ermənistanın bu prinsipləri Azərbaycanla münasibətlər kontekstində qəbul etməsi tarixi əhəmiyyət daşıyır. Bu, de-fakto və de-yure Azərbaycanın bütün əraziləri üzərində suverenliyinin qanuniliyinin tanınmasıdır. Başqa sözlə, bu addım Qarabağ münaqişəsinin mirası ilə həm hüquqi, həm də siyasi planda sonuncu və qəti vidalaşmadır.

Nikol Paşinyanın ən çox rezonans doğuran və şəxsi çalar daşıyan bəyanatı “Qarabağ hərəkatı” dövrünün başa çatdığını elan etməsi oldu. Bu, sadəcə siyasi manevr deyil; bu, tarixi revizionizm və milli katarzis aktıdır.

Onun şəxsi etirafı - “Mən 7-ci sinifdən Qarabağ hərəkatında iştirak etmişəm” - sonrakı açıqlamasına böyük mənəvi yük verir. Bu, kənardan müşahidəçinin deyil, həyat yolu birbaşa bu hərəkatla bağlı olan şəxsin sözləridir. Məhz buna görə də onun verdikti bu hadisə ətrafında illərlə formalaşdırılmış mifologiyanı dağıdıcı gücə malikdir: “amma hesab edirəm ki, biz bunu keçmişdə qoymalıyıq”.

Onun diaqnozu birmənalı və dəqiqdir: “Qarabağ hərəkatı uzun müddət Ermənistanın suverenliyini və dövlətçiliyini möhkəmləndirməyə mane olan bir alət kimi istifadə olunub.” Bu, əsas tezisdir. Paşinyan bildirir ki, onilliklər boyu xaricdə separatizmi dəstəkləmək kimi ximerik məqsəd əslində Ermənistan Respublikasının suverenliyini zəiflədib, onu həddən artıq ağır yükün, beynəlxalq təcridin və daimi hərbi təhlükənin girovuna çevirib. Bu, geosiyasi faciənin ideal təcəssümüdür: zahirən “müqəddəs” görünən hədəflər özünü məhvə aparır.

Onun çağırışı - “Əgər vətəndaşlar bunun yanlış olduğunu hesab edirlərsə, mən onları inqilab etməyə çağırıram” - birbaşa demokratiyaya müraciət və siyasi cəsarət nümunəsidir. O, özünü və siyasətini xalqın mühakiməsinə çıxarır, parlament intriqaları deyil, ideyaların və iradələrin açıq toqquşmasını təklif edir. Bu isə siyasi məsuliyyətin ən yüksək ifadəsidir.

Nikol Paşinyan postsovet tarixində dövlətin yenidən təsisi istiqamətində ən radikal və cəsarətli cəhdlərdən birinə imza atır. Onun strategiyası milli irredentizmdən kəskin qopuş və beynəlxalq hüquq prinsiplərinə əsaslanan modernist, praqmatik və suveren dövlət seçimi kimi görünür.

Bu yolun bənzərliyini müharibədən sonrakı Almaniya və Yaponiyanın transformasiyasında görmək olar. Hər iki ölkə milli fəlakət yaşadıqdan sonra militarist və ekspansionist ritorikadan imtina etdi, sülhpərvərlik, hüququn aliliyi və regional iqtisadi inteqrasiya prinsipləri əsasında “iqtisadi möcüzələr” yaratdı. (Məsələn, Avropa Kömür və Polad Birliyi sonradan Avropa İttifaqının təməl daşına çevrildi).

Paşinyanın rəhbərliyi ilə Ermənistan da oxşar trayektoriya seçir: ərazi iddialarını iqtisadi imkanlara və suverenliyə dəyişmək, münaqişə ritorikasını əməkdaşlıq ritorikasına dəyişmək, təcridi connectivity ilə əvəzləmək.

Azərbaycan üçün isə bu transformasiya qonşuda çoxdan gözlənilən və yeganə mümkün möhkəm sülh əsasıdır. Çünki Azərbaycan uzun illərdir məhz bu prinsipləri - ərazi bütövlüyü, sərhədlərin toxunulmazlığı və öz suverenliyinin bərpası məsələlərini ardıcıl və qətiyyətlə müdafiə edib. Bu, Bakının ardıcıl və qanuni xarici siyasətinin parlaq zəfəridir.

Beynəlxalq ictimaiyyət, xüsusən ABŞ və Avropa İttifaqı üçün bu prosesdə vasitəçilik rolu böyük uğur potensialı daşıyır. Bu, ən köhnə münaqişələrin belə beynəlxalq hüquq normalarına ciddi əməl etməklə və siyasi iradə göstərməklə həll edilə biləcəyini sübut edir.

8 avqustda Vaşinqtonda başlanan epoxanın adı sadəcə “sülh” deyil. Bu, yeni regional reallığın doğuluşudur. Əgər Ermənistan xalqı kifayət qədər müdriklik və cəsarət göstərib liderinin arxasınca bu “yeni ölçüyə” doğru addımlayarsa, bütün Cənubi Qafqaz nəhayət ki, sivilizasiyalar arasında körpü rolunu oynamaq, yoxsa onların döyüş meydanı olmaq dilemmasını geridə qoyaraq öz nəhəng potensialını reallaşdıra bilər.