Ulu Öndər Heydər Əliyevin 1991-ci il sentyabrın 3-də Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri seçilməsi – Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi
Giriş
Azərbaycan tarixində bəzi günlər var ki, onlar sadəcə təqvimdə bir tarix yox, xalqımızın taleyində dönüş məqamı, dövlətçiliyimizin xilası, milli yaddaşımızda əbədi iz qoymuş hadisə kimi dəyərləndirilir. Bu baxımdan 1991-ci il sentyabrın 3-ü xüsusi önəm daşıyır. Həmin gün Ümummilli Lider Heydər Əliyev xalqın çağırışına səs verərək Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin Sədri seçildi.
Bu hadisə təkcə Naxçıvan üçün yox, bütövlükdə Azərbaycan üçün strateji dönüş nöqtəsi oldu. Çünki o illərdə dövlətçiliyin təməli sarsılmış, hakimiyyət böhranı dərinləşmiş, torpaqlarımız düşmən işğalı ilə üz-üzə qalmışdı. Xalqın ümidləri tükənmək üzrə idi. Belə bir anda Heydər Əliyevin siyasi səhnəyə qayıdışı xalqın ruhunu dirçəltdi, dövlətçiliyi məhv olmaqdan xilas etdi və müstəqilliyə aparan yolda bünövrə rolunu oynadı.

Tarixi şərait
1990–cı illərin əvvəlləri Azərbaycanın ən çətin dövrlərindən biri idi. Sovet imperiyası süquta doğru gedirdi, mərkəzi idarəetmə iflic olmuşdu, respublikanın siyasi rəhbərliyi isə zəif və aciz görünürdü. Xalqın sosial-iqtisadi vəziyyəti fəlakətli idi: inflyasiya, ərzaq qıtlığı, işsizlik və xaos gündəlik həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdi.
Eyni zamanda Ermənistanın hərbi təcavüzü daha da genişlənirdi. Qarabağda və sərhəd rayonlarında kəndlər bir-birinin ardınca işğal edilir, qaçqın-köçkün axını artır, yüzlərlə insan həyatını itirirdi. Xalq arasında ümidsizlik və çaşqınlıq hökm sürürdü.
Bu ağır vəziyyət Naxçıvanda daha faciəvi şəkil almışdı. Muxtar Respublikanın 11 kəndi işğal olunmuş, bölgə həm Ermənistan, həm də mərkəzi sovet rəhbərliyi tərəfindən tam blokadaya salınmışdı. Elektrik enerjisi kəsilmiş, yanacaq təminatı dayanmış, ərzaq qıtlığı dözülməz həddə çatmışdı. Rabitə, nəqliyyat, sosial infrastruktur tam iflic vəziyyətinə düşmüşdü.
Naxçıvan xalqı hər gün düşmən hücumu və aclıq təhlükəsi ilə üzləşirdi. Amma bütün bu çətinliklər fonunda bir ümid vardı: Heydər Əliyev. Xalq ona üz tutdu, xilası yalnız onda gördü.

Heydər Əliyevin siyasi səhnəyə dönüşü
1987-ci ildə Kreml rəhbərliyindən uzaqlaşdırıldıqdan sonra Heydər Əliyev bir müddət Moskvada yaşadı, lakin 1990-cı ilin Qanlı Yanvar faciəsindən sonra Sovet hakimiyyətinə etiraz əlaməti olaraq istefa verdi və Azərbaycana qayıtdı.
Bakıdakı hakim dairələr ona fəaliyyət imkanı vermədiyindən Heydər Əliyev doğma Naxçıvana gəldi. Burada o, xalqla birgə yaşadı, onların dərdini bölüşdü və mübarizə əzmi ilə xalqı arxasınca aparmağa başladı.
1991-ci il sentyabrın 3-də keçirilən Naxçıvan Ali Məclisinin sessiyasında Heydər Əliyev yekdilliklə Məclisin Sədri seçildi. Bu hadisə xalqın xilaskarına etimad səsi verməsi, liderin isə xalqına sahib çıxması idi. Bu seçim Azərbaycan tarixində dönüş nöqtəsi oldu.

Dövlətçilik baxımından mühüm qərarlar
Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə Naxçıvanda qəbul edilən qərarlar yalnız bölgənin deyil, bütövlükdə Azərbaycanın gələcək müstəqillik yolunu müəyyənləşdirdi.
• Müstəqillik nüvəsi yaradıldı. Hələ Azərbaycan SSR Ali Soveti müstəqillik haqqında qərar verməmişdən əvvəl, 1991-ci ilin noyabrında Naxçıvan Ali Məclisi “Sovet Sosialist Respublikası” ifadəsini dövlət adından çıxardı və “Azərbaycan Respublikası” anlayışını rəsmiləşdirdi.
• Üçrəngli bayraq qaldırıldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin üçrəngli bayrağı Naxçıvanda dövlət rəmzi kimi qəbul edildi. Bu, sonradan bütöv Azərbaycanın dövlət bayrağına çevrildi.
• Kommunist Partiyasının fəaliyyəti dayandırıldı. Sovet ideologiyasının dayaqları sarsıdıldı və xalq azad seçiminə doğru yönəldi.
• Müdafiə tədbirləri görüldü. Sərhəd kəndlərini qorumaq üçün özünümüdafiə dəstələri yaradıldı. Bu, gələcək müstəqil Azərbaycan Ordusunun formalaşmasına təməl oldu.
Bu addımlar Naxçıvanı Azərbaycanın milli müstəqillik məktəbinə çevirdi.

Naxçıvanın və Azərbaycanın xilası
Heydər Əliyevin Naxçıvanda Ali Məclisin Sədri seçilməsi həm bölgənin, həm də Azərbaycanın xilası idi. Əgər o, həmin illərdə siyasi rəhbərliyə gəlməsəydi, Naxçıvan işğal təhlükəsindən qurtula bilməz, Azərbaycanın müstəqilliyi isə yalnız kağız üzərində qalardı.
Heydər Əliyev Naxçıvanda dövlətçilik məktəbi qurdu, xalqı milli birliyə çağırdı və müstəqilliyin ideoloji əsaslarını möhkəmləndirdi. Bu təcrübə 1993-cü ildə ümumxalq tələbi ilə Bakıya qayıdışını və Prezident seçilməsini təmin etdi. Onun Naxçıvanda yaratdığı siyasi baza sonradan Azərbaycan dövlətçiliyinin möhkəmlənməsinin təminatı oldu.

Nəticə
1991-ci il sentyabrın 3-ü sadəcə bir seçki günü deyil, Azərbaycan tarixində milli qurtuluşun başlanğıcıdır. Heydər Əliyevin Naxçıvan Ali Məclisin Sədri seçilməsi dövlətçiliyimizin xilası, müstəqilliyimizin möhkəmlənməsi və gələcək inkişafımızın təminatı idi.
O gün xalq öz liderini, lider isə xalqını tapdı. Bu birliyə söykənən güc sayəsində Azərbaycan dağıntılardan qurtuldu, müstəqil dövlət kimi ayağa qalxdı.
Bu gün biz həmin tarixi qürurla yada salırıq. Çünki 3 sentyabr həm Naxçıvanın, həm də bütün Azərbaycanın müasir dövlətçilik salnaməsində dönüş nöqtəsi, qurtuluş səhifəsi, müstəqil Azərbaycanın təməl daşlarından biri kimi əbədiləşib.

Bayram Xudayarov
Elm və Təhsil Nazirliyi Fizika İnstitutunun əməkdaşı,
"Heydər Əliyev məktəbinin davamçıları" Feysbuk qrupunun təsisçisi və rəhbəri,
YAP-ın fəal üzvü

• Naxçıvan
• Milli Qurtuluş
• 3 Sentyabr 1991