ABŞ prezidenti Donald Trampın Cənubi Qafqazla bağlı son sülhtəşəbbüsü sadəcə növbəti diplomatik addım deyil, bölgəningeosiyasətində dönüş nöqtəsi ola biləcək tarixi hadisədir. 2025-ciil avqustun 8-də Ağ Evdə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev vəErmənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın iştirakı ilə keçiriləngörüş, eləcə də sonrakı hadisələr Vaşinqtonun bu stratejiəhəmiyyətli məkanda mövqelərini möhkəmləndirmək niyyətini açıqşəkildə nümayiş etdirdi. Tramp əldə olunan nəticələrdənməmnunluğunu gizlətmir, şəxsi rolunu önə çəkir və özünü “Bakı iləVaşinqton arasında əbədi dostluğun memarı” adlandırır. Azərbaycanvə Ermənistan liderlərinin sosial şəbəkələrdə səsləndirdiyitəşəkkürlər göstərir ki, ABŞ vasitəçiliyi hər iki tərəf tərəfindənyüksək qiymətləndirilib.
Fəqət siyasi bəyanatların arxasında mürəkkəb iqtisadi reallıqdayanır. Son aylarda Azərbaycanla Rusiya arasında siyasimünasibətlərdə soyuqluq müşahidə olunsa da, ticarət göstəriciləriəks dinamikanı nümayiş etdirir. 2024-cü ildə iki ölkə arasındaticarət dövriyyəsi 4,8 milyard dollar təşkil edib. Bunun 3,62milyardı Rusiyadan idxal, 1,18 milyardı isə Azərbaycanın ixracıolub. Mənfi saldo 2,44 milyard dollara çatıb. 2025-ci ilin ilkrübündə Rusiya İtaliya və Türkiyədən sonra Azərbaycanın üçüncü ənböyük ticarət tərəfdaşı olub və ümumi dövriyyənin 12%-ni təminedib.
Malların strukturu qarşılıqlı asılılığın dərinliyini göstərir:Rusiya Azərbaycana əsasən xam neft, yanacaq, qızıl, buğda, polad vədigər sənaye xammalı ixrac edir. Azərbaycan isə Rusiyaya əsasənkənd təsərrüfatı məhsulları - pomidor, xurma, fındıq, eləcə dəpolimerlər satır. Bu iqtisadi bağlar Bakı ilə Vaşinqton arasındakısiyasi yaxınlaşma fonunda mövcud olmaqla Azərbaycanın çoxvektorluxarici siyasət kursunu nümayiş etdirir.
Azərbaycan eyni zamanda Şərqlə Qərb arasında əsas enerji vətranzit qovşağına çevrilməkdədir. Son 20 ildə ölkədə 21 minkilometrdən artıq yol, 1500 kilometrdən çox dəmir yolu, yüzlərləkörpü və tunel inşa və bərpa olunub. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu,“Şimal-Cənub” və Orta Dəhliz layihələri, Bakı dəniz limanınınmodernləşdirilməsi ölkənin tranzit imkanlarını genişləndirir.
Strateji baxımdan ən mühüm təşəbbüs isə Prezident İlham Əliyevinfəal şəkildə irəli sürdüyü Zəngəzur dəhlizidir. Bu nəqliyyatmarşrutu yalnız Cənubi Qafqazı deyil, bütün Mərkəzi Asiyanılogistika baxımından dəyişdirə bilər. 2025-ci ilin avqustuna olanməlumata görə, dəhlizin Azərbaycan hissəsində dəmir yolu şəbəkəsidemək olar ki, hazırdır. 2026-cı ilin yazına qədər illik ötürücülükqabiliyyəti 15 milyon ton yükə çatacaq.
ABŞ-ın “Tramp Marşrutu” təşəbbüsü Zəngəzur dəhlizinin tərkibhissəsi kimi təqdim olunur və ciddi maliyyə dəstəyi ilə müşayiətedilir. Vaşinqton artıq Ermənistanın infrastruktur layihələri üçün145 milyon dollar ayıracağını açıqlayıb. Bu, ABŞ-ın bölgədə təkcəsiyasi deyil, həm də iqtisadi möhkəmlənməyə çalışdığını sübutedir.
Bu layihələrin əhəmiyyəti sırf regional logistikadan kənaraçıxır. Cənubi Qafqazın qlobal ticarət marşrutlarına inteqrasiyasıRusiyanı yan keçməklə Mərkəzi Asiyanın zəngin nadir torpaqelementlərinə çıxış imkanı yaradır. "World PopulationReview"nun məlumatına görə, Çinin nadir torpaq metallarıehtiyatı 44 milyon metrik tonla dünya üzrə birincidir. Vyetnam vəBraziliya bu həcmin yarısına yaxın ehtiyatlara sahibdir. Rusiya,Hindistan və Avstraliya da ciddi resurs potensialı ilə fərqlənir.Bu elementlər smartfonlardan tutmuş elektromobillərə və silahsistemlərinə qədər yüksək texnologiyalı məhsulların istehsalı üçünhəyati əhəmiyyət daşıyır.
ABŞ diplomatiyasının fəallaşdığı bir vaxtda Rusiyaya qarşıbeynəlxalq sanksiyalar qüvvədə qalır. Amma onların effektivliyihələ də müzakirə mövzusudur. 2025-ci ilin sentyabrında Avropaİttifaqı gözlənilmədən Rusiyaya qarşı yeni, 19-cu sanksiyapaketinin təqdimatını qeyri-müəyyən müddətə təxirə saldı."Politico"nun məlumatına görə, məsələ Avropa İttifaqıölkələrinin Daimi Nümayəndələr Komitəsinin gündəliyindən çıxarılıb,çünki həm Brüssel, həm də ABŞ prezidenti Donald Tramp Slovakiya vəMacarıstanı Rusiya neftindən asılılığı azaltmağa məcbur etməyəfokuslanıb.
Tramp dəfələrlə Avropa müttəfiqlərini Rusiya enerjidaşıyıcılarını almaqda davam etdiklərinə görə sərt şəkildə tənqidedir və bunu NATO-nun mövqeyini zəiflədən “şokedici” addımadlandırır. ABŞ prezidenti açıq bəyan edib ki, yalnız bütün NATOölkələri Moskvanın neftindən imtina etdikdə və addımlarınıkoordinasiya etdikdə Rusiyaya qarşı ən ağır sanksiyaları tətbiqetməyə hazır olacaq.
2025-ci ilin əvvəlində qəbul edilən 16-cı sanksiya paketi isədaha sərt tədbirləri əhatə edirdi: 48 fiziki şəxs və 35 qurumaqarşı məhdudiyyətlər, 13 rus bankının SWIFT-dən ayrılması, “kölgədonanması”na aid 74 gəminin qara siyahıya salınması, Rusiyadanilkin alüminium idxalına qadağa və digər addımlar. Bütün bunlarMoskvanın iqtisadiyyatına davamlı təzyiqi göstərsə də, onlarınnəticəliliyi hələ də mübahisəlidir.
Rusiya rəsmiləri ABŞ-ın Cənubi Qafqazdakı təşəbbüslərinə istehzailə yanaşaraq bildirirlər ki, Ağ Evdə imzalanan sənədlər əsasənbeynəlxalq mətbuatda müsbət görüntü yaratmaq məqsədi daşıyır. Lakinbu ritorikanın arxasında Moskvanın bölgədə ənənəvi təsir dairəsiniitirmək qorxusu aydın görünür.
Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanması və“Tramp Marşrutu”nun paraflanması təkcə Cənubi Qafqaz ölkələri üçündeyil, həm də ABŞ üçün böyük qələbədir. Bu prosesin əsas məğlubuisə Rusiya oldu.
Vaşinqtonun diplomatik uğuru Moskvanın yanlış hesablamalarınınvə imperiya təfəkkürünün nəticəsidir. Rusiya rəhbərliyi hələ dəqonşu dövlətləri öz təsir dairəsinin tərkib hissəsi kimi görür vəonların suverenliyini nəzərə almır.
Bu yanaşma Moskvanın qonşularını birdəfəlik ondan uzaqlaşdırdı.Halbuki həmin ölkələr Rusiyanın tərəfdaşı ola bilərdilər. Onlar isəəksinə, Vaşinqton və Brüsselin dəstəyinə üstünlük verdilər. Rusiyaisə təsirini saxlamaq üçün etnik münaqişələrdən, hərbimüdaxilələrdən və iqtisadi təzyiqdən istifadə edir. Nümunə kimi,Qazaxıstan neftini daşıyan kəmərlərin işindəki süni fasilələrgöstərilir. Bu fasilələr Astananın Orta Dəhliz istiqamətindəfəallaşdığı diplomatik dönəmə təsadüf edib.
Uğuru möhkəmləndirmək üçün Vaşinqtonun təkcə qarşılıqlı ticarətbəyannaməsi (TRIPP) ilə kifayətlənməsi yetərli deyil. Yeninəqliyyat marşrutlarının açılması, Ermənistan üzərindən Azərbaycanvə Türkiyəyə çıxışın təmin edilməsi və bu yolların qlobal ticarətəinteqrasiya olunması zəruridir. Mərkəzi Asiya ilə əlaqələringenişlənməsi Orta Dəhlizi möhkəmləndirəcək, Rusiyanı yan keçməyəimkan yaradacaq və strateji resurslara çıxış açacaq.
Belə strategiya yalnız Moskvanın Cənubi Qafqazdakı mövqelərinizəiflətməyəcək, həm də Rusiyaya qarşı tətbiq edilən sanksiyalarıtamamlayacaq, Ukraynaya hərbi dəstəyi gücləndirəcək və Kremlinüzərində kollektiv təzyiq effektini artıracaq. Mütəxəssislərinqənaətinə görə, bu strategiyanın effektiv həyata keçirilməsiMərkəzi Asiyada sabitlik və təhlükəsizliyi təmin edəcək, ABŞ iləəlaqələri dərinləşdirəcək, regionu beynəlxalq investisiyalar üçünaçacaq və demokratik institutları möhkəmləndirəcək.
Azərbaycan isə paralel olaraq həm Qərblə, həm də regionun əsasoyunçuları ilə əməkdaşlığı gücləndirir. Xüsusilə Özbəkistanlaəməkdaşlıqda nəzərəçarpacaq uğurlar əldə olunub. İki ölkə sənaye,rəqəmsal iqtisadiyyat, “yaşıl” enerji və təhsil sahələrində fəaləməkdaşlıq edir. Orta Dəhliz üzərindən birgə logistika layihələri,ikili diplom proqramları və elmi tədqiqatlar regionalinteqrasiyanın unikal platformasını formalaşdırır.
Türkmənistanla əməkdaşlıq da dinamik inkişaf edir. Əsaslokomotiv isə enerji sektorudur. “Dostluq” yatağında birgə işlər,İran üzərindən həyata keçirilən qaz svopları və birbaşa alışlarmünasibətlərin əsas istiqamətini təşkil edir. Təkcə 2025-ci ilinəvvəlindən etibarən Bakı Aşqabaddan 155 milyon kubmetrdən çox qazalıb və bunun dəyəri 23,3 milyon dollar olub.
Azərbaycanla Ermənistan arasında ABŞ patronajı altında baş tutansülh prosesi təkcə uzunmüddətli münaqişənin diplomatik həlli deyil,bütün regionun geosiyasi memarlığında fundamental dəyişiklikdeməkdir. Amerikanın vasitəçilik uğuru Rusiyanın təsirinin tədricənzəiflədiyini və digər xarici oyunçuların rolunun artdığını nümayişetdirir.
Azərbaycan üçün bu proses suverenliyin möhkəmləndirilməsi,xarici siyasət kursunun şaxələndirilməsi və ölkənin tranzitpotensialının reallaşdırılması baxımından yeni imkanlar açır.Zəngəzur dəhlizi və “Tramp Marşrutu” kimi layihələr ölkəni Avropailə Asiya arasında əsas logistika qovşağına çevirə, ciddi iqtisadidividendlər qazandıra bilər.
Bakı Qərblə əməkdaşlığı inkişaf etdirməklə yanaşı, Moskva ilə dəişlək münasibətləri qoruyur ki, bu da mövcud geosiyasi şərtlərdəasan vəzifə deyil.
Region böyük dəyişikliklərin astanasındadır. Bu dəyişikliklərinuğuru yalnız maraqlı ölkələrin liderlərinin siyasi iradəsindəndeyil, həm də müxtəlif güc mərkəzləri arasında tarazlıq tapmaq vəCənubi Qafqaz xalqlarının hamısına fayda gətirəcək davamlı inkişafıtəmin etmək bacarığından asılı olacaq.
