Toy mərasimləri insan həyatının ən emosional və simvolik hadisələrindən biridir. Bu mərasimlər təkcə iki insanın birləşməsi deyil, həm də cəmiyyətin mədəni, sosial və estetik dəyərlərinin təzahürüdür. Toy süfrəsi bu baxımdan həm mədəniyyətin, həm də psixologiyanın bir növ “dilidir”. Xüsusilə də şirniyyat və desert masaları insanların zövq dünyasını, estetik təxəyyülünü və emosional vəziyyətini əks etdirən mühüm sosial-mənəvi elementlərdən sayılır.
Psixologiyada şirniyyat qəbulu “mükafat davranışı” (reward behavior) kimi xarakterizə olunur. Şəkər beyində serotonin və dopamin kimi “xoşbəxtlik hormonlarının” ifrazını artırır, bu da insanlarda rahatlıq, sevinc və paylaşma hissi yaradır. Bu səbəbdən də toylarda desertlər yalnız qida deyil, həm də emosional balans və kollektiv sevincin rəmzi kimi çıxış edir.
SİA mövzu ilə bağlı araşdırma aparıb.
Toylarda desertlərin seçimi və sosial simvolika
Ənənəvi Azərbaycan toylarında desert süfrələri, adətən, paxlava, şəkərbura, halva, qoğal, qozlu kətə və s. kimi milli şirniyyatlarla bəzədilirdi. Bu desertlər həm bolluq və ruzi, həm də ailə istiliyinin rəmzi hesab olunurdu. Məsələn, paxlava qat-qat olduğuna görə “bərəkət və çoxalma”, şəkərbura içindəki qoz və badam “zənginlik və qonaqpərvərlik” simvolu sayılırdı.
Lakin müasir dövrdə toyların tərtibatında və desert seçiminə yanaşmada qlobal təsirlər artmaqdadır. Artıq “sweet table” və ya “candy bar” anlayışı geniş yayılıb. Bu masalarda tortlar, kapkeyklər, makaronlar, trüfellər, jele, meyvə qabları və tematik rəng palitraları istifadə olunur. Bu, həm estetik baxımdan vizual təəssürat yaradır, həm də “toy imici”nin bir hissəsinə çevrilir.
Burada diqqətçəkən məqam odur ki, insanlar artıq şirniyyatı yalnız dad üçün deyil, həm də vizual və sosial status göstəricisi kimi qəbul edirlər. Desert masası qonaqlara ev sahiblərinin zövqünü, mədəni səviyyəsini və iqtisadi vəziyyətini dolayı yolla göstərir. Psixoloji baxımdan bu, “impression management” – yəni sosial təəssürat yaratmaq davranışıdır.
Desertlərin emosional və psixoloji təsiri
Şirniyyatların emosional təsiri çoxdur.
Uşaq vaxtı formalaşan nostalji bağlar: İnsanların çoxu müəyyən dadları uşaqlıq xatirələri ilə əlaqələndirir. Bu səbəbdən toyda sevdiyi deserti görən şəxs emosional rahatlıq və keçmişə bağlılıq hissi yaşayır.
Paylaşma və sevinc effekti: Desertlər adətən bölüşülən qidalardır. Paylaşmaq sosial bağları gücləndirir və kollektiv xoşbəxtlik duyğusunu artırır.
Estetik zövq və emosional harmoniya: Rəngarəng və simmetrik desert masası insan beynində vizual məmnunluq yaradır. Bu, “aesthetic pleasure” adlanan psixoloji reaksiyadır.
Stressin azalması: Şirniyyatın tərkibindəki şəkər və karbohidratlar bədəndə enerji səviyyəsini artırır, bu da uzunmüddətli mərasimlərdə psixoloji yüngüllük yaradır.
Azərbaycan toylarında dəyişən desert psixologiyası
Son illərdə Azərbaycanda toy konsepsiyalarının dəyişməsi ilə desert mədəniyyəti də yenilənib. Artıq gənc nəsil daha çox “minimalist” və “fit” tərzli desertlərə — meyvəli, yüngül, şəkərsiz və bəzən vegandır — üstünlük verir. Bu seçim təkcə sağlamlıqla bağlı deyil, həm də “özünənəzarət” və “müasirlik” duyğusunu ifadə edən psixoloji bir davranışdır. Əksinə, daha yaşlı nəsil üçün klassik şirniyyatların olması toyun “səmimiyyət” və “ənənə” hissəsini qoruyur.
Bu fərqlər cəmiyyətin nəsillərarası psixoloji transformasiyasını da göstərir: gənclər üçün toy bir “estetik hadisə”, böyüklər üçün isə “mənəvi paylaşım məkanı” olaraq qalır. Desert seçimi bu iki yanaşmanın vizual və emosional ifadəsidir.
Desert masaları sadəcə qonaqpərvərliyin göstəricisi deyil, həm də insan davranışlarının, sosial münasibətlərin və emosional vəziyyətlərin ayna obrazıdır. Toyda təqdim olunan şirniyyatlar insanların kollektiv xoşbəxtlik duyğusunu gücləndirir, vizual və dad duyğularını birləşdirərək yaddaşda müsbət emosional izlər buraxır.
Psixoloji baxımdan desertlərin seçimi fərdlərin emosional ehtiyacları, sosial gözləntiləri və estetik zövqləri ilə sıx bağlıdır. Buna görə də müasir toylarda desert konsepsiyası həm sosial, həm də emosional baxımdan mühüm ünsür kimi dəyərləndirilməlidir.
Toylarda şirniyyat istehlakının sağlamlığa təsiri
Toy mərasimləri Azərbaycan mədəniyyətində həm sosial, həm də emosional baxımdan xüsusi yer tutur. Bu mərasimlərin ayrılmaz hissələrindən biri də şirniyyat və desert masalarıdır. Lakin çox vaxt insanların diqqət yetirmədiyi məqam ondan ibarətdir ki, bu cür tədbirlərdə qəbul edilən şirniyyat miqdarı gündəlik qida balansını aşır və orqanizmə ciddi mənfi təsirlər göstərə bilər.
1. Qanda şəkərin qəfil yüksəlməsi
Toylarda təqdim olunan tort, konfet, şokolad, paxlava və digər desertlər yüksək miqdarda şəkər və karbohidrat ehtiva edir. Bu məhsulların qəbulu qanda qlükoza səviyyəsini sürətlə yüksəldir, nəticədə insulinin kəskin ifrazına səbəb olur. Bu hal orqanizmdə enerji dalğalanmalarına, yorğunluğa və əqli zəifliyə yol aça bilər. Şəkərli diabetə meyilli insanlarda isə vəziyyət daha da ağırlaşa bilər.
2. Həddindən artıq kalori və artıq çəki riski
Bir toy süfrəsində orta hesabla qəbul edilən desert porsiyası gündəlik kalori normativinin 30–40 faizini təşkil edə bilər. Bu da artıq enerji qəbuluna, nəticədə piylənmə və metabolik pozğunluqların yaranmasına gətirib çıxarır. Xüsusilə toy mövsümündə bir neçə belə tədbirdə iştirak etmək bu riski daha da artırır.
3. Həzm sisteminə təsir
Çoxlu şirniyyatın qəbulu mədə-bağırsaq sisteminə də mənfi təsir göstərir. Qlükoza və yağ tərkibli desertlər mədənin fəaliyyətini ləngidir, həzmi çətinləşdirir, turşuluğu artırır. Bundan başqa, çoxlu şəkər mədə mikroflorasının balansını pozaraq şişkinlik, qaz, narahatlıq kimi hallar yaradır.
4. Diş sağlamlığı üçün təhlükə
Toylarda tez-tez yeyilən tort və şirniyyatlar ağız boşluğunda bakteriyaların çoxalmasını sürətləndirir. Bu isə kariyes, diş əti iltihabı və ağız qoxusu kimi problemlərin yaranmasına səbəb olur. Şəkər ağızda turş mühit yaradır və diş minasını zədələyir.
5. Psixoloji və davranış təsirləri
Elmi araşdırmalara görə, çoxlu miqdarda şəkərli qidaların qəbulu emosional dəyişkənliklərə, narahatlığa, hətta qısa müddətli depressiyaya səbəb ola bilər. Toy zamanı yüksək enerji və emosional gərginliklə birlikdə bu təsir daha da güclənir. Şəkər bədəndə dopamin ifrazını stimullaşdırdığı üçün “süni xoşbəxtlik hissi” yaradır, lakin qısa müddət sonra əhvalda eniş baş verir.
Toyda desertlərin dadına baxmaq, əlbəttə, mədəni ənənə və sosial zövqdür. Lakin şirniyyatın miqdarını nəzarətdə saxlamaq, yüngül desertlərə – meyvə əsaslı və az şəkərli variantlara üstünlük vermək sağlamlıq baxımından daha məqsədəuyğundur. Qısacası, toy zövqü sağlamlıq bahasına başa gəlməməlidir.
Psixoloji və emosional aspektlər
Şəkərin emosional təsiri: Şəkərli qidalar dopamin səviyyəsini artıraraq süni xoşbəxtlik yaradır. Toylarda emosional yüksəlişlə birləşdikdə bu “emosional asılılıq” yarada bilər.
Toy stresini kompensasiya: Toylarda bəzən yorğunluq və sosial gərginlik yaşanır. İnsanlar bunu şirniyyat yeməklə “kompensasiya” etməyə çalışırlar.
Kollektiv davranış: Toyda başqaları desert yeyərkən “geri qalmamaq” istəyi sosial təzyiq yaradır. Bu da fərdi iradəni azaldır.
Qida mədəniyyəti və ənənə
Ənənəvi şirniyyatların rolu: Paxlava, şəkərbura, qoğal kimi milli desertlər toy mədəniyyətimizin ayrılmaz hissəsidir. Amma onların yüksək şəkər və yağ tərkibi sağlamlıq risklərini artırır.
Müasir dəyişikliklər: Son illər toy desert masalarına “fitnes tortları”, “vegan şirniyyatlar”, “az şəkərli desertlər” daxil olur. Bu dəyişiklikləri qeyd etmək mövzuya müasir baxış qatır.
Simvolik mənalar: Şirniyyat sevinc, bolluq və xoşbəxtlik simvolu kimi qəbul olunur. Lakin bu ənənənin sağlamlıqla tarazlanması vacibdir.
Tibbi və qidalanma baxımından əlavələr
Qısa və uzunmüddətli təsirlər: Qan şəkərinin dalğalanması, insulin müqaviməti, piylənmə, ürək-damar riskləri.
Alternativ variantlar: Meyvə əsaslı desertlər, təbii şirinləşdiricilər (bal, xurma püresi, steviya və s.).
Toydan sonrakı effekt: Şəkərin çox qəbulu ertəsi gün halsızlıq, susuzluq, baş ağrısı və konsentrasiya azalması yarada bilər.
Sosial və iqtisadi baxış
Təmtəraqlı şirniyyat masaları: Sosial status göstəricisinə çevrilib. İnsanlar bəzən “zəngin masa” nümayiş etdirmək üçün sağlamlıq faktorunu unudurlar.
İsrafçılıq problemi: Toylarda şirniyyatların böyük hissəsi yeyilmir, atılır. Bu da qida israfı və iqtisadi baxımdan itki deməkdir.
Qonaqpərvərliklə sağlamlığın tarazlığı: Mövzuya sosial məsuliyyət və etik baxımdan da yanaşmaq mümkündür.
Ayşən Vəli
