Qida təhlükəsizliyi insan sağlamlığının qorunmasında mühüm rol oynayan əsas amillərdən biridir. Hər gün istehlak etdiyimiz qida məhsullarının təmizliyi, düzgün saxlanması və hazırlanması yalnız xəstəliklərin, xüsusilə qida zəhərlənmələrinin qarşısını almaqla kifayətlənmir, həm də ümumi həyat keyfiyyətini yüksəldir. Qida təhlükəsizliyinə riayət etmək, düzgün gigiyena qaydalarını tətbiq etmək və məhsulları etibarlı mənbələrdən əldə etmək hər bir fərdin və cəmiyyətin sağlamlığını təmin edən vacib tədbirlərdən hesab olunur. Qida eksperti Ağa Salamov İki sahil.TV-yə müsahibəsində bu məsələlərə aydınlıq gətirib. O bildirib ki, qida zəhərlənməsindən qorunmaq yalnız fərdi məsuliyyət deyil, həm də ictimai sağlamlığın qorunmasının əsas şərtidir.
-Ağa müəllim, gündəlik həyatda qida təhlükəsizliyini təmin etmək üçün hansı tədbirlər görülməlidir və bu tədbirlər qida zəhərlənməsinin qarşısını necə alır?
-Gündəlik həyatda qida təhlükəsizliyini təmin etmək üçün bir sıra tədbirlər görmək vacibdir. Əvvəlcə qidaların düzgün saxlanması çox önəmlidir. Soyuducuda məhsulların temperatur rejiminə uyğun saxlanması zərərli bakteriyaların çoxalmasının qarşısını alır. Xüsusilə ət, süd və yumurta məhsulları soyuq mühitdə saxlanmalıdır. Qidaların düzgün hazırlanması da zəhərlənmənin qarşısını alır. Ət, balıq və digər məhsullar tam bişirilməli, tərəvəz və meyvələr isə yaxşı yuyulmalıdır. Eyni zamanda, yemək hazırlayarkən əllərin, qab-qacaq və kəsmə taxtalarının təmizliyinə riayət etmək çarpaz yoluxmanın qarşısını alır. Qida məhsullarının etibarlı mənbələrdən alınması, sertifikatlı və yoxlanılmış yerlərdən alış-veriş etmək də riskləri minimuma endirir. Vaxtı keçmiş və xarab ola biləcək məhsulların istehlak edilməməsi zəhərlənmənin qarşısını alır. Həmçinin dondurulmuş, konserv və işlənmiş qidaları düzgün hazırlamaq və mümkün qədər təzə məhsullardan istifadə etmək vacibdir. Bu tədbirlərin hər biri qida məhsullarında patogen mikroorqanizmlərin çoxalmasının qarşısını alır, toksinlərin əmələ gəlməsini əngəlləyir və nəticədə qida zəhərlənməsinin baş verməsinin qarşısını alır.
-Çarpaz yoluxma nə deməkdir və qida hazırlayarkən bunun qarşısını necə almaq olar?
-Çarpaz yoluxma qida məhsullarında bakteriyaların və digər patogen mikroorqanizmlərin bir qidadan digərinə keçməsi prosesinə deyilir. Bu xüsusilə ət, balıq, toyuq, yumurta və onların suyunun təzə tərəvəz, meyvə və hazır yeməklərlə təmasda olması zamanı baş verir və nəticədə qida zəhərlənməsi riski xeyli artır. Çarpaz yoluxmanın qarşısını almaq üçün bir neçə sadə, lakin effektiv tədbir görülə bilər. Xam və bişmiş qidaları ayrı qab və kəsmə taxtalarında hazırlamaq, əlləri, qab-qacağı və kəsmə taxtalarını qida hazırlığı zamanı mütəmadi yumaq vacibdir. Bütün bu tədbirlər çarpaz yoluxma riskini əhəmiyyətli dərəcədə azaldır və qida zəhərlənməsinin qarşısını alır.
-Qida zəhərlənməsi ən çox hansı hallarda baş verir və hansı qida məhsulları risklidir?
-Qida zəhərlənməsi adətən qida məhsullarının düzgün saxlanmaması, hazırlanması və ya istehlak edilməsi hallarında baş verir. Xüsusilə xam və yarıbişmiş ət, toyuq, balıq, yumurta, süd məhsulları, dondurulmuş və işlənmiş qidalar, həmçinin düzgün yuyulmamış tərəvəz və meyvələr yüksək risk daşıyır. Zəhərlənmənin əsas səbəbləri arasında bakteriyalar, viruslar və toksinlərin qidaya qarışması, qidanın uzun müddət otaq temperaturunda saxlanması, çapraz yoluxma və məhsulların son istifadə tarixinin keçməsi dayanır.
-Restoran və ya kafe kimi ictimai yerlərdə qida təhlükəsizliyini necə yoxlamaq olar?
-Restoran və ya kafe kimi ictimai yerlərdə qida təhlükəsizliyini yoxlamaq üçün bir neçə əsas amilə diqqət yetirmək lazımdır. İlk növbədə, məkanın ümumi təmizliyinə baxmaq vacibdir. Mətbəx, yemək servisi sahəsi, masa və oturacaqların səliqəli və gigiyenik olması önəmlidir. Qida məhsullarının düzgün saxlanması və bişirilməsi də diqqət yetiriləcək əsas məqamdır. Məsələn, soyuducu və sərgiləmə avadanlıqlarının temperaturu uyğun olmalıdır, ət və süd məhsulları düzgün şəraitdə saxlanmalıdır. Həmçinin qidaların təravətinə və görünüşünə, son istifadə tarixlərinə diqqət yetirmək lazımdır. Personalın gigiyena qaydalarına riayət edib-etməməsi də vacib göstəricidir. Aşpazların və xidmət personalının əllərinin təmizliyi, saxta və ya zədələnmiş məhsulların istifadəsinin qarşısının alınması, əlcək və baş geyimi kimi gigiyena vasitələrindən istifadə olunması qida təhlükəsizliyinin təminatına xidmət edir. Bütün bu tədbirlər ictimai yerlərdə qida zəhərlənmsi riskini azaltmağa kömək edir və sağlam qida istehlakını təmin edir.
-Qida zəhərlənməsinin ilk simptomları hansılardır və zəhərlənmə baş verdikdə hansı ilkin tədbirlər görülməlidir?
-Qida qəbulundan sonra orqanizmdə baş verən dəyişikliklər bir neçə saat və ya bir neçə gün sonra özünü göstərir. Ən çox rast gəlinən əlamətlər arasında qarın ağrısı, ishal, qusma, ürəkbulanma, zəiflik, başgicəllənmə, bəzən isə yüksək hərarət və titrəmə yer alır. Zəhərlənmə baş verdikdə ilk olaraq kifayət qədər maye qəbul etmək, ağır və yağlı qidalardan uzaq durmaq lazımdır. Xəstə mümkün qədər istirahət etməli və əlamətlər güclənərsə dərhal tibbi yardım almalıdır. Ağır hallarda məsələn davamlı qusma, yüksək hərarət, qanlı ishal və ya güclü zəiflik müşahidə olunarsa həkimə dərhal müraciət etmək həyati əhəmiyyət daşıyır. Bu ilkin tədbirlər qida zəhərlənməsinin fəsadlarını azaltmağa və bərpa prosesini sürətləndirməyə kömək edir.
-Fast-food və hazır qidaların istehlakı qida təhlükəsizliyi baxımından hansı riskləri daşıyır?
-Fast-food və hazır qidaların istehlakı qida təhlükəsizliyi baxımından bir sıra riskləri özündə ehtiva edir. Bu qidalar adətən uzun müddət saxlanmış, yüksək temperaturda işlənmiş və çoxlu əlavə qatqılar (rəngləndiricilər, konservantlar, duz və şəkər) ehtiva edir. Bu halda isə bakteriyalar, viruslar və toksinlər üçün əlverişli mühit yaranaraq qida zəhərlənməsi riski artır. Bundan əlavə hazır qidaların düzgün saxlanmaması, vaxtında istehlak edilməməsi və ya təkrar qızdırılması da patogen mikroorqanizmlərin çoxalmasına şərait yaradır. Fast-food mətbəxlərində gigiyena qaydalarına riayət olunmaması, xam və bişmiş qidaların qarışması, çarpaz yoluxma halları da əlavə risklər yaradır. Bu səbəbdən fast-food və hazır qidaların istehlakı zamanı keyfiyyətinə, saxlanma şəraitinə və istehlak tarixlərinə diqqət etmək, mümkün olduqda təzə və evdə hazırlanmış qidaları üstün tutmaq qida zəhərlənməsinin qarşısını almağa kömək edir.
-Fast-food qidalarla bağlı reklam və marketinq uşaqların seçimlərinə necə təsir edir. Uşaqların məktəbdə və ya dostları ilə olduqda fast-food qidaları yeməsinin qarşısını necə almaq olar?
-Fast-food qidaların reklamı və marketinqi uşaqların seçimlərinə böyük təsir göstərir. Televiziya, sosial media və internet platformalarında yayılan reklamlar, cizgi filmlərində və oyunlarda istifadə olunan markalar rəngarəng qablaşdırmalar uşaqların diqqətini çəkir və onları bu qidaları yeməyə təşviq edir. Bu reklam və marketinq vasitələri uşaqlarda fast-fooda qarşı maraq yaratmaqla, sağlam qida seçimlərini geri plana atır. Uşaqların məktəbdə və ya dostları ilə olduqda fast-food yeməsinin qarşısını almaq üçün valideynlər müəyyən tədbirlər görə bilərlər. Əvvəlcə uşaqlara sağlam qidalanma vərdişlərini erkən yaşdan öyrətmək və fast-foodun zərərlərini izah etmək vacibdir. Həmçinin məktəbdə sağlam qida seçimlərini təşviq edən proqramlar, evdən gətirilən balanslı qida paketləri və uşaqların dostları ilə sağlam qidaları paylaşmağa təşviq edilməsi faydalıdır. Valideynlərin öz nümunələri də böyük rol oynayır, əgər ailədə fast-food istehlakı məhdudlaşdırılır və sağlam qida ön planda tutulursa, uşaqlar da bu vərdişləri mənimsəyir. Bütün bu tədbirlər uşaqların fast-fooda meylini azaltmağa, sağlam qida seçimlərini artırmağa və qida təhlükəsizliyini qorumağa kömək edir.
-Uşaqlıqdan formalaşan pis vərdişlər, məsələn, ayaq üstə yeməkuşaqların sağlam qidalanmasına necə təsir göstərir?
-Uşaqlıqdan formalaşan pis vərdişlər, məsələn, ayaq üstə yemək uşaqların sağlam qidalanmasına mənfi təsir göstərir. Belə vərdiş zamanı uşaqlar qidanı kifayət qədər çeynəmədən və diqqətli şəkildə yemirlər ki, bu da həzm sisteminin düzgün işləməməsinə və qidanın orqanizm tərəfindən tam mənimsənilməməsinə səbəb olur. Eyni zamanda, ayaq üstə yemək uşaqlarda diqqətin yayılmasına, həddindən artıq yeməyə və qida seçimində yanlış prioritetlərin formalaşmasına gətirib çıxara bilər. Uzun müddət davam edən bu vərdişlər böyüdükdə sağlam qida seçimlərini məhdudlaşdırır və gələcəkdə qida təhlükəsizliyi baxımından riskləri artırır. Demək olar ki, ayaq üstə və sürətli qidalanma yalnız həzm pozğunluqlarına deyil, həm də uşaqların gələcək sağlam qidalanma vərdişlərinin pozulmasına yol açır.
-Uşaqlara düzgün qidalanma vərdişlərini öyrətmək hansı mənəvi dəyərlərin formalaşmasına kömək edir?
-Uşaqlara düzgün qidalanma vərdişlərini öyrətmək onların yalnız fiziki sağlamlığını qorumaqla kifayətlənmir, həm də bir sıra mənəvi dəyərlərin formalaşmasına kömək edir. Belə vərdişlər uşaqlarda məsuliyyət hissi, özünə və başqalarına qarşı qayğıkeşlik, səbir və nizam-intizam kimi xüsusiyyətlərin inkişafına təkan verir. Düzgün qidalanma uşaqlara, həmçinin sağlam seçimlər etməyi öyrədir, bununla da onların qərarvermə bacarıqları güclənir. Eyni zamanda, ailədə və ya məktəbdə sağlam yemək vərdişlərinin təşviqi uşaqlarda paylaşma, diqqətlilik və minnətdarlıq kimi sosial-mənəvi dəyərləri də formalaşdırır. Beləliklə, düzgün qidalanma vərdişlərinin öyrədilməsi uşaqların həm fiziki, həm də mənəvi cəhətdən balanslı və sağlam böyüməsinə xidmət edir. Bu vərdişlər, həmçinin sosial davranışlara müsbət təsir göstərir. Uşaqlar paylaşmağı, başqalarına qarşı qayğıkeş olmağı və sağlam seçimlər etməyi öyrənir.
Göründüyü kimi, sağlam qidalanma yalnız fiziki deyil, həm də mənəvi və sosial inkişafı dəstəkləyir, uşaqların gündəlik həyatını daha balanslı və xoşbəxt edir.
Şəmsiyyə Əliqızı, “İki sahil”
