Bakı. Trend:
Amerika Birləşmiş Ştatlarının ən nəhəng aviadaşıyıcısı USSGerald R. Ford Karib dənizinin sakit səthini yara-yara irəliləyir.Onun arxasınca irəliləyən esmineslər və freqatlar dənizdə çoxqatlımüdafiə xətti qurur, səmanın yuxarısında isə B-52 bombardmançılarıVenesuela sahillərindən cəmi otuz kilometr aralıda patrul uçuşlarıhəyata keçirir. Prezident Donald Trampın birbaşa göstərişi ilə ABŞbu bölgədə öz dəniz qüvvələrinin təxminən on faizini cəmləşdirib.Əməliyyatın kod adı artıq bəllidir – “Cənub nizəsi”.
Vaşinqtonun rəsmi izahı – Tramp və müdafiə naziri Pit Heqsetindilindən səslənən – olduqca bəsitdir: məqsəd “terrorçu strukturlarvə narkokartellərə qarşı kampaniya”dır. Amma nə Karakasda, nəregionun digər paytaxtlarında, nə də beynəlxalq müşahidəçilər üçünbu versiya inandırıcıdır. Hamı anlayır ki, bu – Maduronundevrilməsinə yönəlmiş çoxillik təzyiq siyasətinin növbətimərhələsidir. Əvvəlki vasitələr – sanksiyalar, diplomatik təcrid,xaricdən dəstəklənən çevriliş cəhdləri – nəticə vermədiyi üçün indiVaşinqton hərbi psixoloji təzyiq xəttinə keçib.
Prezident sarayı Mirafloresdə oturmuş Nikolás Maduro bugeosiyasi dueli diqqətlə izləyir. Ağ Ev üçün o –“proqnozlaşdırılmayan avtokrat”, “narkoticarətlə əlaqəsi olanfiqur”dur. Amma Moskva, Pekin və Tehran üçün, həmçinin daxildəkiçavistlər üçün o tamam başqa obrazda görünür: sistemi misligörünməmiş təzyiq altında qoruyub saxlayan siyasi sağ qalan.Putschlar, sanksiyalar, dron hücumları – hamısı geridə qalıb, ammaMaduro hələ də oradadır.
Bu vizual qarşıdurma – bir tərəfdə sabiq avtobus sürücüsü, digərtərəfdə isə bəşər tarixinin ən böyük aviadaşıyıcısı – Maduronunsiyasi bioqrafiyasının simvoludur. O, dünya nizamının silkələndiyi,köhnə imperiya iyerarxiyalarının parçalandığı bir dövrdəhakimiyyətə gəldi. Uqo Çavesin ölümündən sonra Venesuela artıqiqtisadi blokadanın halqasına düşmüşdü, amma Çaves öz ardıcılınıseçmişdi – “xarici qüvvələr qarşısında son səngəri qoruyan” adamkimi.
Uşaqlıq və sosial köklər
Amerika mediası Maduro haqda danışarkən adətən onun keçmişini –avtobus sürücüsü olmasını – qabardır. Bu, iki qarşılıqlı təbliğatxəttinə xidmət edir: müxalifət bunu onun “təhsilsizliyinin sübutu”kimi təqdim edir, Maduro isə özünü “əməkçi sinfin oğlu” kimigöstərir. Amma həyat yolu bu qədər sadə deyil.
O, 1962-ci il noyabrın 23-də Karakasın ən sıx məhəllələrindənbiri olan El-Vayedə doğulub. Bu, nə hərbi akademiyaların, nə də solziyalı dairələrinin mühiti idi. 1970-ci illərin neft bumu dövründəyaranan sosial uçurumlar onun siyasi formalaşmasının fonunu təşkiletdi: cəmiyyətdə azsaylı zənginlər və çoxlu kasıblar.
Ailəsi, hər halda, tam yoxsul deyildi – atası həmkarlar ittifaqıfəalı, anası isə məktəb müəlliməsi idi. Buna görə də evdə həmsiyasi maraq, həm də təhsilə hörmət təbii sayılırdı. “Xose Avalos”orta məktəbində oxuyarkən böyük akademik uğurları olmasa da, erkənyaşda sol hərəkatlara qoşuldu. O, “Sosialist Liqa” adlı maoisttəşkilatın üzvü idi və eyni zamanda “Enigma” adlı rok qrupundagitara çalırdı. Bu iki xətt – siyasət və mədəni fəaliyyət – onuuzun illər müşayiət etdi.
Ali təhsili yarımçıq qaldı, “küçə” onun universiteti oldu.1980-ci illərdə “Karakas metrosu” şirkətində sürücü işləyən Maduro,sadə işçinin gündəlik həyatı ilə yaxından tanış oldu. Orada o,dinləməyi, gərginliyi yumşaltmağı, danışıqlar aparmağı öyrəndi –gələcək siyasətinin əsas bacarıqları da məhz buradan gəlir.
Sürücülərin SITRAME adlı müstəqil həmkarlar ittifaqındaaktivləşərək öz etimad şəbəkəsini qurdu. Bu mühit onu Uqo Çaves vəonun ətrafındakı gənc zabitlərlə yaxınlaşdırdı.
Sürücü və zabit. İnqilab və həbsxana
1992-ci ilin fevralında Çavesin rəhbərlik etdiyi uğursuzçevriliş cəhdi baş verdi. Çavesin qısa, lakonik “por ahora” çıxışıməğlubiyyəti gələcək qələbənin anonsuna çevirdi.
Çaves həbsdə olarkən Maduro ona görüş icazəsi verilən azsaylımülki şəxslərdən biri idi. Həmin dövrdə o, komandanteninməktublarını inqilabi qruplara çatdıran əlaqələndirici kimi çıxışetdi. Məhz bu zaman o, gələcək həyat yoldaşı və siyasi həmkarı –Seliya Flores ilə tanış oldu. Onların ittifaqı sonradan bolivaryanhakimiyyətinin mülki dayağını formalaşdırdı.
Çavesin amnistiyasından və Beşinci Respublika Hərəkatının (MVR)yaranmasından sonra Maduro artıq siyasi sistemin içində idi:2000-ci ildən deputat, sonra isə Milli Assambleyanın sədri.Həmkarlar bazası və partiya təcrübəsi onu ordu, partiya və xalqarasında vasitəçi fiqura çevirdi.
O, Çaves kimi tribun fiqur deyildi, amma sistemin mexanizmlərinidərinliklə anlayan praktiki siyasətçi idi.
İnqilabi diplomatiyanın memarı
2006-cı ilin avqustunda Çaves onu xarici işlər naziri təyinetdi. Bu, bolivaryan layihəsinin yüksəliş dövrü idi: neft gəlirləriyüksək, sosial proqramlar güclü, Karakas–Vaşinqton qarşıdurmasıaçıq fazada.
Maduro bu illərdə Kuba ilə ittifaqı möhkəmləndirdi, ALBA adlıinteqrasiya blokunun yaradılmasında əsas rol oynadı, Petrocaribemexanizmi vasitəsilə Karib və Mərkəzi Amerika ölkələrinə neftigüzəştli qiymətlərlə sataraq Karakasın regional təsir şəbəkəsinigenişləndirdi. Paralel olaraq İran, Rusiya və Çinlə enerji, müdafiəvə infrastruktur sahələrində sazişlər imzaladı.
O, beynəlxalq tribunlarda “qlobal Cənubun səsi” kimi çıxışedirdi – İraq müharibəsini, Əfqanıstan əməliyyatlarını və İsrailinFələstin siyasətini sərt tənqid edirdi. 2009-cu ildə Venesuelaİsraillə diplomatik münasibətləri kəsdi və Fələstin dövlətinitanıdı – bu, ideoloji dönüşün simvoluna çevrildi.
Məhz həmin dövr Maduronun antiimperialist doktrinasınınformalaşdığı mərhələ oldu. Onun üçün ABŞ sadəcə bir dövlət deyil,qlobal sistem idi – iqtisadi istismar, hərbi bazalar şəbəkəsi,maliyyə nəzarəti, enerji bazarlarının idarəsi və sanksiyamexanizmləri ilə bərabər bir sistem. Bu mübarizə onun gözündəideoloji seçim yox, milli müstəqilliyin şərti idi.
Hərbi inqilabın mülki varisi
2012-ci ilin dekabrında xəstə Çaves televiziyaya çıxaraq sonuncudəfə xalqa müraciət etdi və açıq şəkildə dedi: “Əgər mən dönməsəm,Maduronu dəstəkləyin.” Beləliklə, o, varislik mübarizəsinə sonqoydu və güclü hərbi fiqurları – o cümlədən Diosdado Kabelyonu –kənarda buraxaraq hakimiyyəti mülki qola ötürdü.
2013-cü ilin martında Çaves dünyasını dəyişəndə Maduro dərhalprezident vəzifəsini icra etməyə başladı. Aprel seçkilərində cüzifərqlə qalib gəldi. Müxalifət nəticələri şübhə altına alsa da, AliMəhkəmə seçkini qanuni saydı.
Maduro Çaves kimi maqnitik lider deyildi, amma onun gücüsistemin içində idi: partiya aparatını, ordu sədaqətini, hüquqidayaqları və ideoloji çərçivəni miras almışdı. O, özünü “inqilabınqoruyucusu” hesab edirdi və bu missiyanın qiyməti çox ağıroldu.
İqtisadi süqut və sosial girdab
Çavesin ölümündən sonra illərlə gizlədilən struktur böhran bütünçılpaqlığı ilə üzə çıxdı. Dünya bazarında neft qiymətlərinin kəskinenməsi, büdcənin isə demək olar ki, tam şəkildə PDVSA-nın ixracgəlirlərindən asılı olması ölkəni dağıdıcı böhrana sürüklədi. Ammatəkcə xarici amillər yox, daxili idarəetmə xətaları da vəziyyətifəlakətli hala gətirdi: sərt valyuta nəzarəti, total korrupsiya,yerli istehsalın dağılması və xaotik tənzimləmə siyasəti iqtisadisabitliyi məhv etdi.
2014–2021-ci illər arasında Venesuela iqtisadiyyatı təxminəndörddə üç nisbətində kiçildi – müasir tarixdə sülh dövründə buqədər dərin tənəzzülə məruz qalan az ölkə tapılar. İnflyasiyahiperinflasiyaya çevrildi, 2018–2019-cu illərdə ağlasığmaz həddəçatdı. Yalnız qismən dollarlaşma və sabit məzənnədən imtinavəziyyəti müvəqqəti sabitləşdirdi. Amma xalq üçün bu, əsl humanitarfaciə idi: maaşlar dəyərini itirdi, dərman tapılmaz oldu, enerjiinfrastrukturu çökdü, ölkənin nəhəng neft ehtiyatlarına baxmayaraqinsanlar benzin növbəsində saatlarla gözləyirdi.
Vaşinqtondakı bir tədqiqat mərkəzinin hesablamasına görə, təkcə2017–2018-ci illərdə sanksiyalar dolayısı ilə təxminən 40 min ölüməsəbəb ola bilərdi. Bu rəqəm Karakasda və beynəlxalq arenada ABŞ-ın“maksimum təzyiq” siyasətinə qarşı arqument kimi geniş istifadəedildi.
Sürətli eniş və kütləvi çıxış
Maduro Çavesin xəttinə – “kasıbların inqilabı”nı qorumaq vəABŞ-la açıq qarşıdurmanı davam etdirmək öhdəliyinə sadiq qaldı.Lakin dərinləşən böhran fonunda bu ideoloji mövqe artıq siyasisistemin özəyinə çevrildi. ABŞ hökuməti onu avtoritarizm,korrupsiya və narkoticarətlə əlaqədə ittiham etdi və ardıcılşəkildə sanksiyalar tətbiq etdi – əvvəlcə neft sektoruna, sonramaliyyə institutlarına, daha sonra yüksək vəzifəli şəxslərə.
Maduro bütün ittihamları rədd etdi. O, Venesuelanıkonstitusiyalı, seçkili institutları olan dövlət kimi təqdim edirvə deyir ki, onun hakimiyyətə gəlişi tam legitim olub. ABŞ-ın“demokratiya və insan haqları” ritorikasını isə iqtisadi blokadanıvə xalqın kollektiv cəzalandırılmasını pərdələyən vasitəadlandırır.
Korrupsiya və “Günəş karteli” adlanan qruplaşma barədə iddialarıo, ABŞ Ədliyyə Nazirliyinin uydurması, rejim dəyişikliyinə bəhanəkimi qiymətləndirir. Maduro vurğulayır ki, Venesuela kokainistehsalçısı deyil – bu baxımdan əsas mənbələr Kolumbiya, Peru vəBoliviyadır.
Sonrakı araşdırmalar həqiqətən göstərdi ki, bəzi iddialarşişirdilmiş və sübutdan uzaq idi. Amma artıq bu, prosesin gedişinətəsir etmirdi: siyasi bəhanə tapılmışdı, və Vaşinqton təzyiqmexanizmini genişləndirmək üçün onu yetərli saydı.
Hətta ABŞ-ın öz analitik qurumlarının hesabatına görə, kokainintəxminən 74 faizi Karib deyil, Sakit okean marşrutu ilə ABŞ-a daxilolur. Amma bu faktlar siyasətin içində əriyib getdi.
Sanksiyalar mərhələli şəkildə sərtləşdi:
- 2015 – ilk fərdi sanksiyalar;
- 2017 – dövlət istiqrazlarına məhdudiyyətlər;
- 2019 – PDVSA aktivlərinin bloklanması və dövlət hesablarınındondurulması.
Paralel olaraq, rejim daxili nəzarəti sərtləşdirdi. 2014 və2017-ci illərin etirazlarında onlarla insan öldürüldü, beynəlxalqtəşkilatlar işgəncə və qanunsuz həbslər barədə hesabatlar yaydı,Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi isə mümkün “bəşəriyyətə qarşıcinayətlər” üzrə ilkin araşdırmaya başladı.
Kütləvi köç
Maduro dövrünün ən sarsıdıcı sosial göstəricisi – miqrasiyadalğası oldu. BMT və regional qurumların məlumatına görə, ölkəni7,9 milyon insan tərk edib – bu, XXI əsrin ən iri köçböhranlarından biridir. Əksəriyyət Kolumbiya, Peru, Ekvador vəBraziliyaya gedib, bir hissəsi isə ABŞ və Avropaya üz tutub.
Rejimin tənqidçiləri üçün bu, səssiz plebisit demək idi: əgər“inqilab kasıblar üçün” idisə, niyə əhalinin üçdə biri ölkəni tərketdi? Maduristlər isə fərqli düşünür: bu, rejimin uğursuzluğu yox,iqtisadi mühasirənin nəticəsidir. Xarici təzyiq sisteminsabitləşməsinə imkan vermədi – arqument bu idi.
2021-ci ildə BMT-nin xüsusi məruzəçisi Alina Dohan sanksiyalarındoğrudan da humanitar böhranı dərinləşdirdiyini, ərzaq, dərman,tibbi avadanlıq və sosial xidmətlərə çıxışı məhdudlaşdırdığınıbildirdi. O, xüsusilə qadınlar və kasıbların bu təzyiqdən ən çoxəziyyət çəkdiyini vurğuladı.
Amma BVF və Dünya Bankı kimi institutlar fərqli diaqnoz qoydu:onların fikrincə, böhranın kökü korrupsiya, idarəetməninsəriştəsizliyi və iqtisadi yanlış siyasətlərdə idi. Sanksiyalarsadəcə prosesi sürətləndirən katalizator rolunu oynayıb.
İki reallıq – bir ölkə
Maduronun rəsmi ritorikasında Venesuela tez-tez Kuba iləmüqayisə olunur – “iqtisadi və maliyyə mühasirəsi” altında olanölkə kimi. O, hər dəfə “bir tərəfli məcburi tədbirlər” ifadəsiniişlədərək sanksiyaların xalqı deyil, dövlət başçılarınıcəzalandırdığını deyir. Bu mövqe ona qlobal Cənub ölkələri arasındamüəyyən rəğbət qazandırır, çünki həmin dövlətlər sanksiyalarıneoliberal hegemonluğun aləti kimi görür.
Lakin ölkənin içində mənzərə fərqlidir. Beynəlxalq media – həttamüxalifətə açıq simpatiyası olmayan qurumlar belə – kəskin sosialuçurumdan yazır: bir tərəfdə sosial payla yaşayan kasıb məhəllələr,o biri tərəfdə isə dollar iqtisadiyyatına inteqrasiya olunmuş, lüksiçində yaşayan yeni elita. Paytaxtda valyuta ilə ticarət aparanticarət mərkəzləri cəmi bir neçə dəqiqəlik məsafədə yerləşirhumanitar yardım növbəsində dayanan insanların yaşadığıməhəllələrdən.
Yəni sanksiyalar mühüm amildir, amma bu sosial-məişət uçurumununyeganə səbəbi deyil – sistemin içindən gələn strukturdisfunksiyalar daha dərindir.
Çevrilişdən qorunan sistem
2019-cu il yanvarın 23-ü səhəri Maduro hakimiyyətinin ən böyüksınağı başladı. 35 yaşlı deputat Xuan Quaydo, Karakasın mərkəzindəəlini qaldıraraq özünü “müvəqqəti prezident” elan etdi. MeydandaVenesuela və Vatikan bayraqları dalğalanırdı, ABŞ-ın dəstəyi isəelə sürətlə gəldi ki, ölkə vətəndaşlarının çoxu onun kim olduğunuöyrənməmiş, artıq Qvaydonu tanımışdı.
Onun çıxışı “Xalq İradəsi” partiyasının içindən doğmuşdu – buhərəkat inanırdı ki, xarici təzyiq və sanksiyalar rejimdəyişikliyinə gətirib çıxara bilər. Parlamentdə rotasiya qaydasıilə sədrliyə seçilməsi ona Konstitusiyanın “prezident vəzifəsininvakansiyası” maddəsinə istinad imkanı yaratdı.
Qərb paytaxtları Qvaydoda hərbi müdaxiləsiz keçid şansı gördü.ABŞ, Avropa ölkələri və bir sıra Latın Amerikası hökumətləri onutanıdı. Tramp administrasiyası isə onu öz Karakas strategiyasınınəsas aləti etdi.
Amma daxildə vəziyyət fərqli idi. Qvaydo kütlələri səfərbər etsədə, ordu Maduroya sadiq qaldı. Fərari hallar və çağırışlar nəticəvermədi.
Zaman keçdikcə etiraz dalğası sönməyə, müxalifət daxilindənarazılıq və bölünmə artmağa başladı. Qvaydonun komandası ətrafındamaliyyə pozuntuları və “dondurulmuş aktivlər” qalmaqalları yayıldı.Hətta onun keçmiş müttəfiqləri də xarici dəstəyə həddən artıqarxalanmaqda və daxili siyasi infrastruktur qura bilməməkdə onugünahlandırdılar.
Beləcə, Qvaydonun ani yüksəlişi xaricdən idarə olunan rejimdəyişikliyi ssenarilərinin sərhədlərini göstərdi. Çavesin qurduğuvə Maduronun uyğunlaşdırdığı bolivaryan sistem Qərb analitiklərinindüşündüyündən daha dayanıqlı çıxdı.
Qvaydo tezliklə ölkəni tərk etdi və emiqrant siyasətinin birparçasına çevrildi. Maduro tərəfdarları üçün bu, ABŞstrategiyasının iflası və müxalifətin daxili dayaqlardanməhrumluğunun sübutuna çevrildi.
Niyə Maduro ayaqda qaldı?
Xuan Qvaydo əlini qaldırıb özünü “müvəqqəti prezident” elanetdiyi gün həm Vaşinqtonda, həm də Karakasın küçələrində birçoxlarına elə gəldi ki, Maduro rejiminin ömrü sayılı günlərdir.Amma həmin ana qədər hakimiyyət artıq on ildən çoxdur çoxqatlımüdafiə sistemi qurmuşdu – həm “yumşaq” rejim dəyişikliyicəhdlərinə, həm də açıq hərbi senarilərə qarşı.
Bu arxitekturanın mərkəzində ordu dayanırdı. Çaves dövründənbaşlayaraq hərbi sistem elə şəkildə yenidən quruldu ki, əsaskomanda postlarını ən sadiq zabitlər tuturdu. Generallar tədricənmülki hökumət resurslarına çıxış qazandı: nazirliklər, limanlarınvə dövlət şirkətlərinin nəzarəti, həmçinin qızıl, yanacaq və digərgəlirli sahələrdə pay. Beləcə hərbi–iqtisadi birləşmiş elitaformalaşdı ki, onlar üçün rejimin qorunması artıq ideologiya yox,siyasi sağ qalmaq məsələsinə çevrildi.
Xarici təzyiq artdıqca Maduro ordunu dövlət strukturlarına dahada inteqrasiya etdi. O anlayırdı ki, ideoloji bağlılıqla deyil,maddi qarşılıqlı asılılıqla bu sistem saxlanıla bilər. Bu, klassikavtoritar modeldir: orduya sadiqlik “satın alınır”, sonra isə bumünasibət struktur zərurətinə çevrilir.
2019-cu ilə gəldikdə hər bir general qarşısında sadə sualdayanırdı: rejim dəyişsə, imtiyazlarını, təsirini və bəlkə dəazadlığını itirməyə hazırdırmı? Əksəriyyətin cavabı “xeyr” oldu. Bumövqeni Karakasın əsas müttəfiqləri – Moskva və Havana – damöhkəmləndirdi, açıq şəkildə bildirərək ki, kənardan təşkil olunançevriliş mümkün deyil.
Maduro eyni zamanda ordunun iqtisadi səlahiyyətlərini artırdı.Hərbçilərə xarici ticarət, logistika, qızıl hasilatı və bir sırakölgə sektorlarının idarəsi verildi. Tənqidçilər bunu “Günəşkarteli”nin yaranması adlandırdılar – Vaşinqtonun versiyasına görə,bu, narkoticarət və çirkli pulların yuyulması ilə məşğul olan gizlihərbi şəbəkə idi. Xarici təzyiq bu narrativi daha dagücləndirdi.
ABŞ isə fərdi cəza siyasətini dərinləşdirərək qarşıdurmanı yenimərhələyə çıxardı. 2020-ci ildə Dövlət Departamenti Maduro haqqındaməlumat üçün 15 milyon dollar mükafat təyin etdi. 2025-ci ilyanvarın 10-da bu məbləğ 25 milyona, avqustun 7-də isə 50 milyonaqaldırıldı – çünki ABŞ Maliyyə Nazirliyi “Günəş karteli”nibeynəlxalq terror təşkilatı elan etdi və onun “başında Madurodayanır” dedi.
Sanksiyalar ölkənin iqtisadi dayanıqlığını dağıtdı, dövlətinstitutlarını zəiflətdi, cəmiyyəti ifrat dərəcədə tükətdi. Ammaeyni zamanda onlar Maduroya siyasi mobilizasiya üçün hazır bəhanəverdi: iqtisadi fəlakəti artıq xarici mühasirə ilə izah etməkmümkün idi. Daxili tərəfdarları üçün bu arqument inandırıcısəslənirdi.
Lakin bu modelin məsrəfi ağır idi. Sistem korrupsiyanı vəsui-istifadəni təşviq edir, real hakimiyyəti mülki strukturlardangeneralların və yaxın biznes dairələrinin əlinə keçirirdi. PDVSAtənəzzülə uğrayır, iqtisadi mexanizmlər pozulur, idarəetməsəviyyəsi düşürdü. Amma eyni zamanda rejimin süqutu ilə hər şeyiniitirəcək bir elita formalaşırdı – və bu, status-kvonu qorumaq üçünən güclü motivasiya idi.
Vaşinqtonun təzyiq çevrəsi təkcə Maduronu hədəfə almadı. 2025-ciildə hətta Kolumbiya prezidenti Qustavo Petro da ABŞ-ın məşhur“Klinton siyahısı”na salındı. Bu addım göstərdi ki, ABŞ maliyyətəzyiq alətlərindən regionda son dərəcə çevik və geniş istifadə edəbilir.
Amma rejimin müdafiə qalxanı bununla bitmirdi. Maduro paralelgüc infrastrukturu yaratdı – “xalq müdafiə milis dəstələri” vəyerli komitə şəbəkələri. 2025-ci ilin avqustunda o bəyan etdi ki,“istənilən xarici müdaxiləyə qarşı 4,5 milyon döyüşçü” səfərbəretməyə hazırdır. Bu strukturlar təkcə ideologiyaya deyil, Çavesdövründən qalma sosial proqramlara – ucuz mənzil, ərzaq, təhsiltəşəbbüslərinə – əsaslanırdı. Latın Amerikasında belə layihələrhəmişə loyallıq şəbəkələri yaradır – siyasi olmasa da, dərin sosialköklərlə.
Müxalifət üçün bu mexanizm avtoritar konsolidasiyanın sübutu,tərəfdarları üçünsə inqilabın bir liderdən asılı olmayıb, partiya,ordu və xalq strukturları ilə birləşmiş sistemə çevrildiyiningöstəricisi idi. Və görünən odur ki, məhz bu model rejimindağılmasına imkan vermədi.
2024 seçkiləri və qlobal dönüş nöqtəsi
28 iyul 2024-cü ildə venesuelalılar seçki məntəqələrinə üztutdu. Bu seçkilər bir növ inqilabın taleyi üzrə referendum idi: yaMaduro üçüncü mandat alacaq, ya da ölkə siyasi qeyri-müəyyənlikdövrünə qədəm qoyacaqdı.
Uzun illər parçalanmış vəziyyətdə olan müxalifət bu dəfə birnamizəd ətrafında toparlandı – keçmiş diplomat Edmundo Qonsales.Bu, xarizmatik müxalifət lideri Mariya Korina Maçadonun seçkidənkənarlaşdırılmasından sonra baş verdi. Sonradan Maçado Nobel SülhMükafatını alacaq və onu Donald Trampa həsr edəcəkdi.
Səsvermədən sonra Mərkəzi Seçki Komissiyası Maduronun qalibgəldiyini elan etdi. Müxalifət isə paralel nəticələr açıqlayaraqkütləvi saxtakarlıq iddiası irəli sürdü və beynəlxalq araşdırmatələb etdi.
ABŞ, Avropa paytaxtları və bir sıra Latın Amerikası ölkələrinəticələri tanımadı, seçkiləri “2018-ci ildən bəri davam edənqeyri-legitim dövrün tərkib hissəsi” adlandırdı. Əvəzində Kuba,Nikaraqua, İran, Rusiya və Çin sürətli təbriklər göndərdi. Onlarüçün bu, təkcə daxili hadisə deyil, qlobal qarşıdurmanın yeniepizodu idi – Venesuela “alternativ dünyanın forpostu” kimi çıxışedirdi.
Regionun iri oyunçularının mövqeyi isə fərqli idi. Braziliya,Meksika və Kolumbiya sakitliyə çağıraraq məntəqə protokollarınındərcini istədi. Amma ən sərt mesaj Kazan BRİKS sammitində Braziliyaprezidenti Lula da Silvadan gəldi: o, Venesuelanın BRİKS-ə qəbulunaqarşı çıxdığını, seçkilərin şəffaflığına şübhə etdiyini bildirdi.Karakas üçün bu, açıq xəbərdarlıq idi – dost hökumətlər beləlegitimlik məsələsində avtomatik dəstək verməyə hazırdeyildilər.
Seçkidən sonra: qeyri-sabit legitimlik
Formal olaraq Maduro yeni mandat aldı. Amma onun hakimiyyəti həmdaxildə, həm də beynəlxalq miqyasda olduqca kövrək legitimliyəsöykənir. O, dərin siyasi və iqtisadi böhrandan çıxış yollarıaxtarmaqdansa, diplomatik təcrid kursunu seçdi və regionun ondövləti ilə əlaqələri kəsdi. Beləcə, ABŞ və Avropa təzyiqindənəvvəlcə, öz coğrafiyasında təcrid vəziyyətinə düşdü.
2024–2025-ci illərin çıxışlarında Maduro tez-tez “faşizm”anlayışına müraciət edir. O, Xavyer Mileyin Argentinada hakimiyyətəgəlməsini “qlobal bazarların faşist simvolu” adlandırır, Venesuelamüxalifətini isə “Vaşinqtondan Madrid və Buenos-Ayresə qədər uzananfaşist oxunun bir hissəsi” kimi təsvir edir.
Müxalifət isə eyni ritorika ilə cavab verir: sağ və mərkəzçiqüvvələr üçün Maduro artıq “sosial ədalət ritorikası arxasındagizlənmiş avtoritar populizmin” simvoludur. Onların fikrincə,“faşizm” ritorikası köhnə soyuq müharibə simvollarınıncanlandırılması cəhdidir – halbuki dünya artıq başqa prinsiplərləbölünür.
Amma Maduronu bu nəzəri debatlar az maraqlandırır. Onun məqsədiyaranmaqda olan çoxqütblü dünyada öz yerini qorumaqdır. Avropadasağ meyllər güclənir – Fransa, İtaliya, Almaniya yeni siyasi fonformalaşdırır. ABŞ-da Tramp yenidən qayıdır. Latın Amerikasında sağhökumətlərin təsiri artır, onlar İsrailin Fələstin siyasətinidəstəkləyir və Kuba ilə Venesuelaya qarşı sanksiyaları qoruyur.
Bu reallıqda Maduro “antifaşist həmrəylik cəbhəsi” yaratmaqcəhdini önə çəkir. Kuba, Boliviya, eləcə də Braziliya vəKolumbiyadakı sol çevrələrlə birgə konfranslar, mədəni festivallar,diplomatik forumlar təşkil edir, irqi ayrı-seçkilik, sionizm vəimperializmə qarşı mübarizə mövzularını ön plana çəkir.
Bu ritorika ərəb sol hərəkatlarının bir hissəsində rezonansdoğurur. Onlar üçün Maduro artıq Çavesin sosialist kursunundavamçısı deyil, Nasirin anti-kolonial xəttini XXI əsrəuyğunlaşdıran siyasi varisdir. Onlar üçün əsas meyar demokratiyanınforması deyil, “imperiya mərkəzlərinə qarşı dayanmaq”, Fələstinimüdafiə etmək və sağ beynəlxalq blokuna qarşı dirənişgöstərməkdir.
Maduro çoxqütblü dünyaya ümid bağlayır — amma bu dünyaVenesuelanı xilas etməyə tələsmir
Rusiya Maduronu diplomatik və logistik kanallarla dəstəkləyir —ölkəyə yanacaq, taxıl və məhdud sayda hərbi texnika göndərir.Moskva onu “qeyri-insani iqtisadi müharibəyə tab gətirən lider”kimi təqdim edir. Amma indi Rusiya resursları xeyli məhduddur:Ukrayna müharibəsindəki iştirakı Venesuelanı ikinci dərəcəliistiqamətə çevirib.
Buna qarşılıq, Çin hələ də ən mühüm tərəfdaş olaraq qalır. PekinVenesuelada infrastruktur layihələrini, telekommunikasiyanı, neftyataqlarını maliyyələşdirir və ölkənin neft ixracının təxminən 77faizini alır. İran isə özünü “sanksiyalarla sıxışdırılan stratejiqardaş” kimi təqdim edir: hər iki ölkə Vaşinqtonun təzyiqialtındadır və hər ikisi yeni qlobal nizamın yaranmasını gözləyənalternativ ittifaqlar içində yaşamaq şansı axtarır.
Amma Maduro nə Rusiyanı, nə Çin, nə də İranı rejimin təminatçısıkimi görür. Onlar sadəcə oksigen mənbəyidir — ABŞ bazarlarınınyerinə nefti Hindistana və Çinə satmaq imkanı; BVF əvəzinə dostölkələrdən kredit almaq; Qərb texnologiyalarının əvəzinə Şərqtərəfdaşlarından texniki dəstək. Hər bir belə əlaqə VaşinqtonunVenesuela iqtisadi damarlarını bağlama gücünü zəiflədir.
Maduronun xarici siyasətinin strateji nüvəsi məhz bundadır:ticarət, maliyyə və texnoloji əlaqələrin diversifikasiyası hesabınaasılılığın azalması. Yəni söhbət bir “himayədar” tapmaqdan yox,blokadaya qarşı çoxşaxəli dayanıqlıq qurmaqdan gedir.
Vaşinqtonun son mərcləri
Maduro rejimi artıq öz güclü təhlükəsizlik arxitekturası,maliyyə şəbəkələri və çevriliş cəhdlərinə qarşı təcrübəsi ilə dərinkök salıb. Bu reallıq qarşısında Vaşinqton birbaşa müdaxiləsiz,lakin metodik təzyiqə əsaslanan strategiya seçdi. Analitiklər bunu“ara model” adlandırır: məqsəd tammiqyaslı hərbi əməliyyat olmadanrejimin əsas dayaqlarını dağıtmaq.
Donald Tramp bu kursu qısa və aydın ifadə etdi:
“Dənizi nəzarətə götürdükdən sonra indi quruya baxırıq.”
Yeni strategiyanın üç istiqaməti var:
Birincisi — idarəolunan hərbi təzyiq. Söhbət dəqiq zərbələrdəngedir: kəşfiyyat infrastrukturu, xüsusi xidmətlərin logistikamərkəzləri, qeyri-qanuni iqtisadi şəbəkələr — yəni rejimin maliyyədayanıqlığını təmin edən nöqtələr. Məqsəd dövləti dağıtmaq deyil,hakim elita içində daimi təhdid atmosferi yaratmaqdır.
İkincisi — kiber əməliyyatlar və gizli xüsusi xidmət fəaliyyəti.CIA-nın genişlənmiş səlahiyyətləri generalların ödənişlərinindondurulması, komanda zəncirinə müdaxilə, psixoloji təzyiq mühitiformalaşdırmağa imkan verir. ABŞ bunu “Panama və Haitidə başverənlərin xatırlatması” kimi təqdim edir – yəni ABŞ müdaxiləsininorduların süqutuna gətirdiyi nümunələr.
Üçüncüsü — hərbi elita içində parçalanma yaratmaq. Vaşinqtonunməntiqi sadədir: təzyiq artdıqca, generalların bir hissəsi rejimiqurban verib ordunu və öz təhlükəsizliyini qorumağa üstünlükverəcək. Ordu rəhbərliyi üçün əsas dəyər ideologiya deyil, resurs,gəlir və təminat balansıdır. Bu balans pozulsa, daxili parçalanmaqaçılmaz görünür.
Karakasda gərginlik və müdafiə mövqeyi
Vəziyyətin kəskinləşməsi Karakasda açıq narahatlıq yaratdı.İspaniyanın El País qəzeti yazırdı ki, çavist rəhbərlik“tam səssizliyə” qərq olub: Diosdado Kabelyo da daxil olmaqla əsasfiqurlar ictimai açıqlamalardan yayınır. Bu, siyasi repertuarıntükəndiyi və hər bir sözün zəiflik kimi qəbul edilə biləcəyi birmərhələyə bənzəyirdi.
Digər mənbələrə görə, rejim “möhkəmlənmiş müdafiə xətləri”taktikasına keçib: tam döyüş hazırlığı, defensiv duruş, aqressivritorikadan imtina. Bu səssizlik hərbi elitalar arasında realnarahatlığın əlaməti idi. Çünki onlar anlayırdılar: ölkə yenitəzyiq mərhələsindən ordu institutunu qoruyaraq çıxmasa, siyasisistemin dayaqları da çökmüş sayılacaq.
Ritorika – Maduro üçün silaha çevrilir
Bu fonunda Maduro üçün əsas alət söz və simvolika oldu. 15noyabr 2025-ci ildəki çıxışında o, özünü Davudun Qoliyatlamübarizəsi obrazında təqdim etdi və dedi: “Tarixdə Davud həmişəqalib gəlmişdi. Bu dəfə də xalq Tanrının tərəfindədir.”
O, “Bolivaryan Əsas Müdafiə Komitələrinin” yaradılmasını elanetdi — “sülh, peace, paz” şüarı altında kütləvi sosial müdafiəmobilizasiyası kimi təqdim olunan yeni hərəkat. Məqsəd aydındır:qarşıdurmanı hərbi səhnədən ictimai səviyyəyə keçirmək, rejimətrafında vətəndaş sipəri formalaşdırmaq və bu yolla xaricimüdaxiləni və daxili parçalanmanı çətinləşdirmək.
Beləcə, Maduro “xalqla qalxan arasında son xətti” qorumağaçalışır — bu dəfə silahla deyil, mifləşdirilmiş inqilab ideyası vəkollektiv müqavimət emosiyası ilə.
ABŞ strategiyası – riskli, amma yeganə çıxışyolu
Vaşinqtonun bu dəfə seçdiyi strategiya – yüksək riskli, ammafaktiki olaraq yeganə mümkün variantdır. Tammiqyaslı hərbi müdaxilənə siyasi, nə də strateji baxımdan mümkün deyil. Uzunmüddətliblokada da gözlənilən nəticəni vermir, “narkoterrorizmə qarşımübarizə” ritorikasının isə müddəti bitmək üzrədir.
Bu iki ifrat arasında ABŞ “idarə olunan təzyiq” modelinəüstünlük verdi — rejimin əsas dayaqlarını tədricən sarsıtmaq, ammabirbaşa işğal mərhələsinə keçməmək.
Bu fonunda Maduronun noyabr çıxışında dediyi sözlər artıq təkcəritorika deyil, hakimiyyəti qoruma manifestinə çevrildi:
“Biz heç vaxt koloniya və ya qul olmayacağıq. Biz azad,müstəqil və suveren qalacağıq — əbədi, əbədi, əbədi.”
Bu cümlələr onun daxili elektoratına yönəlmiş siqnaldır: Madurokompromisə gedən siyasətçi deyil, təhdidi şəxsi və mövcudluqsəviyyəsində qəbul edən liderdir.
Maduro yıxılacaqmı — yoxsa dünya onunətrafında?
2025-ci ilin noyabrında vəziyyət yenidən başlanğıc nöqtəsinəqayıtdı. Tramp administrasiyası “Cənub nizəsi” əməliyyatınınbaşlanmasını elan etdi və narkoticarət şəbəkələrinə məxsuskaterlərə zərbələr endirdi. ABŞ bununla “dövlət xaricindəki silahlıaktorlarla” toqquşmaya girdiyini bəyan etdi. Karakas isə cavabında“yeni Vyetnam” yaratmaqla hədələdi.
Bu vaxt iqtisadi xaos yenidən qayıdırdı: inflyasiya sürətlənir,milli valyuta dəyərini itirir, miqrasiya davam edirdi. Ammaparadoks ondadır ki, rejim əvvəlkindən daha konsolidə görünürdü.Onu ayaqda saxlayan üç amil var idi:
– daxili güc strukturlarının tam nəzarəti,
– Rusiya, Çin və İranla dəstək şəbəkələri,
– və ən əsası, xarici təhdidi daxili səfərbərlik vasitəsinəçevirmək bacarığı.
Maduro kimdir?
Maduro fiquru nə “seçki pərdəsi altında gizlənmişnarkoterrorçu”, nə də “xalq beynəlmiləlçiliyinin inqilabçı simvolu”obrazına tam uyğun gəlir. O, dünya nizamının sarsıldığı bir dövrünsiyasi məhsuludur – sabiq avtobus sürücüsü, özünü yetişdirmişsiyasətçi, hakimiyyətə milli institutların artıq dağılmaqda olduğuanda gəlmiş insan.
O, sabit idarəetmə mexanizmini nə miras aldı, nə də yenisiniyarada bildi, ölkə isə o vaxta qədər geri dönüşsüz böhran zonasınagirmişdi.
Effektiv iqtisadi idarəetmə və demokratik nəzarət alətlərinəsahib olmadan, o, siloviklərə və orduya söykənmək məcburiyyətindəqaldı. Amma Maduro avantürist deyil – o, müttəfiqlər qurmağıbacaran siyasətçidir: Havanadan Moskvaya, Pekindən Tehrana qədər.O, “imperiya hegemonluğuna qarşı müqavimət” dilini ustalıqlaişlədərək həm daxildə, həm də qlobal Cənubda öz legitimliyinigücləndirir.
O, iqtisadi geriləməyə baxmayaraq, kütləvi sosial proqramlar,xüsusilə də mənzil layihələri ilə dayanıqlı sosial bazaformalaşdırır.
Amma unudulmamalıdır ki, Maduro eyni zamanda insan haqlarınınciddi pozulmasında ittiham olunan, iqtisadiyyatı qara bazar,müştəripərəstlik və korrupsiya ilə qarışmış bir dövlətinrəhbəridir. Onun dövründə Venesuela tarixinin ən böyük miqrasiyadalğasını və XXI əsrin ən dərin iqtisadi tənəzzüllərindən biriniyaşadı.
Maduro iki zidd məntiqin kəsişməsində siyasət aparır – bu məntiqYaxın Şərq və Latın Amerikası siyasətinə tanışdır:
bir tərəfdə xarici imperiyaya qarşı müqavimət,
digər tərəfdə isə daxildə nizam yaratmaq zərurəti;
bir yanda azadlıq ritorikası, digər yanda avtoritar idarəçilikpraktikası;
bir tərəfdə suverenliyin müdafiəsi, digər tərəfdə hakimiyyətinmonopoliyası.
Bu gün Maduro tragik fiqurdur. O, geri çəkilə bilməyənliderdir.
Onun qarşısında isə məğlub olmağa haqqı olmayan qüvvə dayanır.
