Donald Tramp – adı ABŞ siyasətinin səhifələrinə ən mübahisəli, lakin şübhəsiz ki, ən təsirli simalarından biri kimi həkk olunub. Onun 2016-cı ildə Ağ Evə gəlişi, bir gecədə dünya siyasətinin mənzərəsini alt-üst edən həqiqi bir zəlzələ yaratdı. Onun məşhur “Amerika birinci”şüarı sadəcə bir lozunq deyildi. Bu, qlobal düzənin ən dərin qatlarına nüfuz edən, onilliklərdir mövcud olan bütün qaydaları şübhə altına alan bir fəlsəfə idi. Təəssüf ki, bu radikal dəyişikliyin hər addımı beynəlxalq münasibətlər sistemində dərin çatlar, inamsızlıq və kəskin ehtiyatlılıq dalğası yaratmış oldu.
Trampın ilk prezidentlik dövrü (2017-2021) sanki bir sınaq dövrü idi. O, proteksionizmin bütün “qırmızı xətt”lərini cəsarətlə keçdi. NAFTA kimi onillərlə qüvvədə olan ticarət sazişləri masaya qoyuldu, Çinə qarşı isə amansız bir ticarət müharibəsi başladı. Bu savaş təkcə gömrük tarifləri ilə məhdudlaşmırdı; bu, iqtisadi qlobalizmintəməl prinsiplərinə qarşı elan edilmiş bir meydan oxuma idi. O, Paris İqlim Sazişi və İran nüvə sazişi (JCPOA) kimi mühüm beynəlxalq razılaşmalardangeri çəkilərkən, bütün dünya sanki nəfəsini tutub dayanmışdı. Milyonların ümid bağladığı sazişlər bir imza ilə yoxa çıxırdı. ABŞ-ın bir zamanlar qürurla daşıdığı “qlobal lider” tacı dünyanın gözü qarşısında paslanmağa başladı.
Trampın 2024-cü ilin sonunda Ağ Evə qayıtması siyasətini daha da amansız və ideoloji formaya saldı. Lakin indiki dövr yalnız siyasi deyil, həm də misli görünməmiş hüquqi gərginlikləmüşayiət olunur. Kampaniya boyunca davam edən çoxsaylı məhkəmə işləri, 2020 seçkiləri ilə bağlı ittihamlar və məxfi sənədlər davası – bütün bunlar onun prezidentliyinin leqal legitimliyini və ictimai imicini davamlı olaraq sarsıdır.
Donald Tramp siyasətinin daxildə yaratdığı gərginlik onun “Dərin Dövlətə” (Deep State) qarşı “riotorikasında“ özünü tapır. O, federal bürokratiyanı və kəşfiyyat orqanlarını öz siyasi iradəsini boğmağa çalışan “qalıcı qüvvələr” kimi təsvir edir. Əslində isə, bu müqavimət dövlət qulluqçularının illər boyu formalaşmış normativ prosedurlara və peşəkar standartlara sadiqliyinintəzahürüdür. Trampın ikinci dövrə qayıdış ehtimalı, “Cədvəl F” (Schedule F) planı ilə dövlət aparatını siyasi təmizləmə təhdidini aktuallaşdırır – bu isə ABŞ-ın idarəetmə sisteminin de-politizasiyaolunmuş hissəsini ciddi narahat edir.
ABŞ sərhədlərində divarlar ucaltmaq, miqrantlara qarşı sərt tədbirlər və zorakı deportasiyalar sanki bir qapalı cəmiyyət arzusunun gerçəkləşməsi idi. İkinci dövrdəki proteksionist siyasət qlobal iqtisadiyyatda gərginlik fırtınası yaratdı. Çin və Avropa ilə başladılan yeni tarif müharibələri qlobal ticarət şəbəkələrini dağıtdı.
Bu dövrdə Trampın gücünün əsas aləti onun birbaşa rabitə strategiyası olaraq qaldı. “TruthSocial“ kimi öz platformaları və mitinqlər vasitəsilə o, mərkəzi medianın süzgəcindən tamamilə atlayır. O, tərəfdarları ilə birbaşa əlaqə quraraq onları səfərbər edir və demokratik institutlara qarşı inamsızlığı artırır. Bu yanaşma ABŞ-ın daxili siyasi mühitinin uzunmüddətli psixoloji parçalanmasınaxidmət edir.
NATO-ya qarşı riotorika daha da kəskinləşdi. Müttəfiqlərin hərbi xərclərini artırmaması halında, ABŞ-ın ittifaqdan çıxacağı təhdidi səsləndirildi. Ən dramatik bəyanat isə Trampın NATO üzv ölkələrdən hər hansı birinə hücum edilərsə, Rusiyanı həvəsləndirə biləcəyini dolayısı ilə bildirməsi oldu. Almaniyanın keçmiş kansleri Angela Merkelin “Artıq öz taleyimizi öz əlimizə almalıyıq” sözləri Avropanın necə təkbaşına buraxıldığının simvoluna çevrildi.
Yaxın Şərqdə Tramp İsrailə dəstəyi elə bir həddə çatdırdı ki, bölgədəki barış ümidləri tamamilə sönməyə başladı. Qüdsün İsrailin paytaxtı kimi tanınması Fələstin məsələsinin beynəlxalq hüquq baxımından həllini demək olar ki, imkansızlaşdırdı.
Trampın beynəlxalq təşkilatlara qarşı davamlı skeptik yanaşması BMT və ÜST kimi qurumların rolunu zəiflətdi. O, bu qurumları lazımsız bürokratik yük hesab edirdi. Politoloq Joseph Nyebu vəziyyəti dəyərləndirərkən: “ABŞ-ın gücü təkcə hərbi və iqtisadi deyil, həm də dəyərlərə və beynəlxalq təşkilatlara bağlılığındadır. Tramp bu dayaqları sarsıdır,” deyə xəbərdarlıq edirdi.
Trampın siyasəti ABŞ-ın bir zamanlar qürurla qoruduğu qlobal liderlik yerini boş buraxdı. Bu boşluğu isə avtoritar güclər – Çin və Rusiya – doldurmağa çalışır. Xüsusilə Çin, BMT-də və Qlobal Cənub ölkələri arasında əməkdaşlığı gücləndirərək, ABŞ-ın yaratdığı boşluğu doldurmağa başladı. Trampın mirası, Qərb dünyasının birliyinin sarsıldığı, beynəlxalq qaydaların sual altına alındığı və Qlobal Cənubun yeni güclərə doğru yönəldiyi bir dünya mənzərəsidir. Bu, təkcə Amerikaya deyil, bütün dünyaya təsir edən, hələ də davam edən bir geosiyasi dəyişikliyin hekayəsidir. Bu hekayənin sonu hələ yazılmayıb.
Ukrayna Niyə Tək Qalır?
24 fevral 2022-ci il dünya üçün şok anı idi. Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı işğalı Qərbi bir araya gətirdi; sanksiyalar cəbhəsi quruldu, hərbi və maliyyə yardımları axını başladı. Lakin o coşqun dalğa yavaş-yavaş geri çəkilməkdədir. Bu gün Ukrayna beynəlxalq arenada bir zamanlar sahib olduğu sarsılmaz dəstəyin zəiflədiyini hiss edir. Sual yaranır: Bəs niyə?
Donald Trampın ABŞ prezidentliyinə qayıtma ehtimalı, Ukraynaya yardımların gələcəyi barədə ciddi suallar yaratdı. Bundan da dramatik olanı, Trampın 24 saat ərzində müharibəni bitirmək vəd etdiyi sülh planının detalları ilə bağlı yayılan fərziyyələr oldu.
Trampın formulunun əsasında Kiyevi, Rusiyanın işğal etdiyi ərazilərin bir hissəsini (Krım və Donbasın bəzi hissələri daxil olmaqla) Moskvaya verməyə razılaşmağa məcbur etmək ideyası durur. Planın tərəfdarları bunu qan tökülməsinə son qoyacaq yeganə real yol hesab edirlər. Lakin Ukrayna və onun sadiq Avropalı müttəfiqləri bu addımı “təcavüzkarın mükafatlandırılması“ və beynəlxalq hüququn əsas prinsiplərinə xəyanət kimi qiymətləndirirlər.
Trampın rəhbərliyi altında “Amerika birinci”siyasəti Vaşinqtonun xarici münaqişələrdən çəkilməyə meyilli olduğunu göstərir. Tramp və tərəfdarları Ukraynaya ayrılan milyonlarla dolların ABŞ-ın daxili problemlərinə – məsələn, sərhəd təhlükəsizliyinə – yönəldilməli olduğunu iddia edir. ABŞ Konqresində respublikaçılar tərəfindən Ukrayna yardımlarının dondurulması cəhdləri bu ehtimalın artıq real siyasətə çevrildiyini göstərdi. Bu yanaşma Ukraynaya hərbi və iqtisadi yardımı azaldaraq, müharibənin taleyini risk altına atır.Qərb analitikləri isə bu addımın Rusiyanın əlinə oynadığını və Moskvanı irəliləməyə həvəsləndirdiyini qeyd edirlər.
Avropa İttifaqı (Aİ) əvvəlcə birlik nümayiş etdirsə də, bu gün daxildə fikir ayrılıqları dərinləşir. Macarıstan kimi bəzi üzv dövlətlər vəsaitlərə qarşı çıxır, Rusiyaya daha yumşaq yanaşma təklif edirlər. Aİ-nin əsas qüvvələri olan Fransa və Almaniya arasında da dəstək səviyyəsi ilə bağlı fikir ayrılıqları mövcuddur. Bu parçalanma sanksiyaların təsirini azaldır və Kiyevə verilən siyasi mesajı zəiflədir. “Biz öz taleyimizi öz əlimizə almalıyıq” sözləri Avropanın siyasi dəhlizlərində daha tez-tez səslənir.
Rusiyaya qarşı münasibətdə Qərbin birliyinin zəifləməsi Kreml üçün yeni fürsətlər yaradır. Moskvanın strateqləri Qərbdəki siyasi gərginlikləri və seçki dövrlərini diqqətlə izləyir. Rusiyanın əsas məqsədi Qərbin qətiyyətini sındırmaq və müharibənin uzanması ilə yorulmuş beynəlxalq ictimaiyyəti danışıq masasına oturtmaqdır…
Nəticə etibarı ilə, Ukrayna-Rusiya müharibəsi dünya üçün böyük bir sınaq idi. Əvvəlki dəstəyin zəifləməsi Kiyevin təkbaşına mübarizə aparmağa məcbur olduğu bir vəziyyət yaradır. Gələcək Ukraynanın öz müqəddəratını necə təyin edəcəyini, həmçinin Qərbin dəyərlərini necə qoruyacağını göstərəcək. Nəhayət, bu vəziyyət bir daha sübut edir ki, beynəlxalq siyasətdə dəstək daim deyil, siyasi şərtlərə və daxili prioritetlərə bağlıdır.
Şəmsi Qoca
