Bakı, 30 dekabr, AZƏRTAC
Şəhər mühitlərinin sürətlə dəyişdiyi və urbanistikada dayanıqlı inkişafın rolunun artdığı bir şəraitdə Azərbaycan mühüm strateji addım ataraq 2026-cı ili “Şəhərsalma və Memarlıq İli” elan edib. Bu qərar ölkənin müasir planlaşdırma standartlarının inteqrasiyasına və şəhər həyatının keyfiyyətinin milli səviyyədə yaxşılaşdırılmasına yönəlmiş iradəsini nümayiş etdirir. Burada diqqət təkcə memarlıq obyektlərinə deyil, eyni zamanda ictimai məkanların inkişafına, mobilliyə, yaşayış sahələrinə və iqlim dayanıqlığına verilir. Bu yanaşma sistemli inkişaf və uğurlu təcrübələrin Azərbaycanın digər şəhərlərində də tətbiqi üçün imkanlar açır. Uzunmüddətli perspektivdə isə komfortun, ekoloji dayanıqlığın və mədəni varisliyin şəhər mühitinin keyfiyyətinin əsas göstəricilərinə çevrildiyi vahid milli urbanistika standartının formalaşmasına gətirib çıxara bilər.
AZƏRTAC şəhərsalma üzrə ekspert, Türkiyənin Alanya Universitetinin Mühəndislik və Təbiət Elmləri fakültəsinin Memarlıq kafedrasının müdir müavini, professor, doktor Xurakşəm Əhmədniya ilə eksklüziv müsahibəni təqdim edir.
– Məlum olduğu kimi, 2026-cı il Azərbaycanda “Şəhərsalma və Memarlıq İli” elan edilib. Sizin fikrinizcə, bu qərar dünya ictimaiyyətinə hansı strateji siqnalları göndərəcək?
– 2026-cı ilin “Şəhərsalma və Memarlıq İli” elan edilməsi strateji addımdır, çünki bu qərar urbanizmi siyasi görünüşü, ölçülə bilən proqramları və beynəlxalq əhatəsi olan milli prioritetə çevirir. Qlobal memarlıq ictimaiyyəti üçün bu, Azərbaycanın yalnız mühüm binalarla deyil, eyni zamanda qlobal çərçivələrə – dayanıqlı şəhər inkişafına və Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) uyğun şəkildə yaşayışın keyfiyyəti, mənzil təminatı, mobillik, ictimai məkanlar, irs və iqlim dayanıqlığı ilə qiymətləndirilmək istəyinə dair siqnaldır. Bu, xüsusilə də Bakının 2026-cı ilin mayında Dünya Şəhərsalma Forumuna ev sahibliyi edəcəyini nəzərə alsaq, tərəfdaşlıqlar, tədqiqat mübadiləsi və innovasiyalar üçün aydın platforma yaradır. İki ay əvvəl Bakıda olmuşdum və məni ən çox heyran edən şəhərin Avropa urbanizm standartlarına uyğun şəkildə inkişaf etməsi idi – oxunaqlı ictimai məkanlar, ümumilikdə insan mərkəzli mühit və modernləşməni kimliklə birləşdirmək ambisiyasının aydın görünməsi. Növbəti strateji addım bu şəhər inkişafı məntiqinin paytaxtdan kənara yayılmasıdır ki, Azərbaycanın digər iri şəhərləri də Bakının son illər ərzində formalaşdırdığı planlaşdırma yanaşmasından, keyfiyyət standartlarından və ictimai məkan mədəniyyətindən faydalana bilsin.
– Azərbaycanın zəngin memarlıq irsi var. Müasir memarlıq imitasiya olunmadan mədəni kimliyi necə qoruya bilər?
– Əsas məqam irsi dekorativ motivlərin kataloqu kimi deyil, prinsiplər sistemi kimi dərk etməkdir. Mədəni kimlik tarixi fasadların kopyalanması yolu ilə deyil, şəhər morfologiyasında, proporsiyalarda, material məntiqində, sənətkarlıq üsullarında, iqlimə uyğunlaşmada və binalarla ictimai məkanlar arasındakı münasibətlərdə davamlılıq vasitəsilə qoruna bilər. Müasir dizayn küçələrin miqyasını və ritmini, həyətləri, kölgələri və yerli materialların toxunma xüsusiyyətlərini nəzərə aldıqda, tam müasir qalmaqla yanaşı, köklü və orijinallıq təsiri bağışlaya bilər. Praktikada bu, İçərişəhər kimi qorunan ərazilərdən adaptiv istifadə və ehtiyatlı tikinti üçün “canlı laboratoriya” kimi yararlanmaq, yeni rayonlarda isə ümumi şəhər kodeksinə, yəni insan üçün rahat küçələrə, möhkəm sütunlu birinci mərtəbələrə və mədəni baxımdan oxunaqlı ictimai məkanlara riayət etməklə müasir memarlığın ifadə olunması deməkdir. Kimlik ən güclü şəkildə vizual obrazlarda deyil, gündəlik həyatda, yəni gəzinti komfortunda, mikroiqlimdə və sosial qarşılıqlı əlaqədə hiss olunur.
– Bakını postsovet/Avrasiya məkanında müasir şəhər inkişafı üçün eksperimental platforma kimi qiymətləndirmək olarmı? Hansı həllər daha göstəricidir?
– Bəli. Bakı getdikcə postsovet şəhərlərinin transformasiyasının qlobal planlaşdırma standartları ilə qovuşduğu regional poliqon kimi fəaliyyət göstərir. Şəhər sahilyanı ərazilərin inteqrə olunmuş inkişafı, yenilənmiş ictimai məkanlar və həm irsi, həm də müasir ikonaları özündə birləşdirən portfel vasitəsilə paytaxtın özünü necə yenidən düşünə biləcəyini nümayiş etdirir. Şəhərsalma dizaynı baxımından təkcə simvolik memarlıq tikililəri deyil, eyni zamanda ictimai məkanların bir-biri ilə necə əlaqələndirildiyi, piyada üçün əlçatanlığın və gündəlik mobilliyin bütöv şəhər təcrübəsini necə formalaşdırdığı da vacibdir. Bakıda olarkən hiss etdim ki, şəhər Avropa nümunəsinə uyğun oxunaqlılığa və ictimai məkanlarda insan mərkəzli həyata can atır. Ən göstərici “həllər” şəhəri əlaqəli sistem kimi gücləndirən yanaşmalardır: keyfiyyətli sahilyanı zolaqlar və parklar, piyadalar üçün yaxşılaşdırılmış mühit və qarışıq istifadəni, aktiv birinci mərtəbələri yaradan məhəllələrin regenerasiyası. Əgər bu yanaşma ardıcıl planlaşdırma standartlarına çevrilərsə, Bakı regionun digər şəhərlərinə ötürülə bilən model ola bilər.
– Azərbaycanın işğaldan azad edilmiş ərazilərində genişmiqyaslı bərpa: dayanıqlılığın əsas prinsipləri hansılardır?
– Postmünaqişə və ya genişmiqyaslı bərpa şəraitində dayanıqlılıq yalnız sürətli tikinti ilə deyil, uzunmüddətli yaşayışa yararlılıqla başlayır: dayanıqlı infrastruktur, sosial xidmətlər, iqtisadi həyat qabiliyyəti və iqlimə uyğun şəhər forması əsasdır. Birinci prinsip kompakt yaşayış strukturları, qarışıq istifadə mərkəzləri və əlaqəlilik vasitəsilə “əvvəlkindən daha yaxşı tikməkdir” ki, yeni inkişaf gələcək istismar xərclərini və enerji istehlakını azaltsın. İkinci prinsip ekosistemlərin prioritet götürüldüyü planlaşdırmadır: sahələr və yollar müəyyən edilməzdən əvvəl su hövzələri, relyef, biomüxtəliflik dəhlizləri və kənd təsərrüfatı landşaftları nəzərə alınmalıdır.
Memarlıq baxımından passiv layihələndirmə üsulları olan oriyentasiya, kölgələndirmə, istilik kütləsi və ventilyasiya mümkün olduqda yerli materiallardan istifadə və şəhər mühitinin keyfiyyətini itirmədən mərhələli inkişafı təmin edən modul sistemlər mühüm əhəmiyyət kəsb edir. İdarəetmə də az əhəmiyyət daşımır: şəffaf layihə təlimatları, keyfiyyətə nəzarət və yerli icmanın iştirakı bərpanın yalnız tamamlanmış layihələr deyil, insanların həqiqətən yaşamaq istədiyi məkanlar yaratmasını təmin etməlidir.
– Cənubi Qafqazın iqlim şəraitini nəzərə alaraq, ekoloji dayanıqlılığı artıran hansı yanaşmalar daha effektivdir?
– Bu region üçün ən effektiv yanaşmalar passiv iqlim layihələndirməsini məhəllə səviyyəli həllərlə birləşdirir. Bina səviyyəsində bu, düzgün orientasiya, dərin kölgələndirmə, yüksək səmərəli örtük konstruksiyaları, təbii ventilyasiya və “həyətli” və ya bufer tipologiyalar deməkdir. Bu strategiyalar soyutma yükünü azaldır və komfortu artırır. Şəhər səviyyəsində əsas prioritetlər istilik yükünün azaldılması və havanın keyfiyyətidir: küçə ağacları, kölgəli piyada marşrutları, əks etdirən və su keçirən örtüklər, soyuducu infrastruktur kimi fəaliyyət göstərən parklar şəbəkəsi. Mobillik və enerji də az əhəmiyyət daşımır: avtomobildən asılılığı azaldan kompakt, qarışıq istifadəli məhəllələr, ictimai nəqliyyatın inteqrasiyası və mümkün olduqda rayon səviyyəli enerji sistemləri və ya bərpa olunan enerji mənbələri. Dayanıqlılıq o zaman əldə olunur ki, memarlıq, landşaft və mobillik yalnız estetik məqsədlər üçün deyil, komfort üçün layihələndirilmiş vahid sistem kimi fəaliyyət göstərsin.
– 2026-cı ilin hədəfləri ardıcıl şəkildə həyata keçirilərsə, 20–30 ildən sonra Azərbaycan şəhərlərini necə görürsünüz?
– Əgər hədəflər sistemli şəkildə reallaşdırılarsa, Azərbaycan insan mərkəzli və iqlimə uyğun urbanizmin regional etalonuna çevrilə bilər. 20–30 ildən sonra təkcə Bakı deyil, yüksək keyfiyyətli ictimai məkanlara, səmərəli mobilliyə və dayanıqlı infrastruktura malik şəhərlər şəbəkəsi formalaşa bilər və inkişaf aydın layihə kodeksləri, ölçülə bilən dayanıqlılıq göstəriciləri ilə tənzimlənər. Ən yaxşı nəticə isə mənzil keyfiyyətinin, piyada əlçatanlığının və ictimai xidmətlərin bütün regionlar üzrə uzlaşdırıldığı milli “urbanistika standartı”nın yaranmasıdır.
Bakı artıq Avropa tipli standart şəhər inkişafının bir çox elementlərini və ümumilikdə insan mərkəzli istiqaməti nümayiş etdirib. Növbəti addım bu prinsiplərin hər bir şəhərin yerli landşaftına, iqtisadiyyatına və kimliyinə uyğunlaşdırılaraq tətbiq edilməsidir. Əgər “Şəhərsalma və Memarlıq İli” planlaşdırma potensialının institusionallaşdırılması, peşəkar hazırlıq və dizaynın idarə olunması üçün istifadə edilərsə, Azərbaycan şəhərləri qlobal səviyyədə rəqabətqabiliyyətli ola bilər.
