Tarixdə elə hadisələr var ki, döyüş meydanındakı məğlubiyyət, əslində, siyasi dirəniş üçün yanacaq rolunu oynayır. 1991-ci ildən sonra Səddam Hüseyn, Küveyti itirib, beynəlxalq koalisiyanın zərbələri altında qalıb, Şiə və kürd üsyanlarını qanla boğaraq hakimiyyətini qorudu, ölkədə dəmir intizam və sərt nəzarət sistemi qurdu. Bu sistem yalnız 2003-cü ildə ABŞ-ın birbaşa işğalından sonra dağıldı. Bu, "birinə-bir" oxşarlıq nümunəsi deyil, avtoritar rejimlərin institut dayaqları, xarici təzyiqi daxili səfərbərlik resursuna çevirmə bacarığı barədə dərsdir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
2025-ci ilin iyun eskalasiyası İran üçün, İran-İraq müharibəsindən bəri ən ağır sınaq oldu. İsrailin nüvə infrastrukturuna zərbələrindən sonra ABŞ ordusu Forodo, Natanz və İsfahan kimi üç strateji mərkəzi hədəfə aldı. Müdafiə mənbələrinə görə, Vaşinqton ilk dəfə yerin dərin qatlarında gizlədilmiş obyektlər üçün nəzərdə tutulmuş 30 min funtluq GBU-57 bombalarından istifadə etdi. Natanz və İsfahana isə qanadlı raketlər atıldı. Rəsmi ABŞ və İsrail "böyük dağıntı"dan danışsa da, müstəqil qiymətləndirmələr fərqlidir: kəşfiyyat məlumatlarında "bir neçə ay geriləmə" deyilsə, siyasi bəyanatlarda "illərlə geri atma" vurğulanır. Amma bütün mübahisə bərpa müddətinin uzunluğu ətrafında gedir, proqramın "sıfırlanması" barədə söhbət yoxdur. MAQATE bir daha xatırlatdı ki, "nüvə obyektlərinə silahlı hücum heç vaxt baş verməməlidir" və inspektorların geri dönməsi məsələsində israr etdi. 12 günlük əməliyyatın sonunda mediaya görə, İranda təxminən 1,1 min nəfər, İsraildə isə 28 nəfər həlak oldu.
Bu hadisənin texniki tərəfi siyasi baxımdan xüsusidir: söhbət MAQATE zəmanətində olan, rəsmi bəyan edilmiş nüvə proqramı obyektlərindən gedirdi. Bu, Tehranda yeni bir müzakirəni qızışdırdı - zənginləşdirmə hüququ məsələsi yox, infrastrukturun və alimlərin hədəfə çevrilməsi ilə bağlı təhlükəsizlik qiyməti barədə müzakirə. Buradan həm sərt ritorika, həm də iyul ayından etibarən atılan hüquqi addımlar doğdu.
Hüquqi və institusional cavablar: qanundan yeni strukturlara qədər
2 iyulda prezident Məsud Pezeşkiyan MAQATE ilə əməkdaşlığın dayandırılması barədə qanunu imzaladı. Bu qərar, inspektorların obyektlərə və alimlərə "təhlükəsizlik zəmanəti" verilməyənədək girişinə qadağa qoydu. Bu addım parlamentin əvvəlki kursunun davamı, nüvə dosyesinin faktiki olaraq "böhran idarəçiliyi" rejiminə keçdiyinin rəsmi təsdiqi idi.
Avqustun 3-4-də isə müdafiə idarəçiliyi sistemində köklü yenilik edildi: Ali Milli Təhlükəsizlik Şurasının (AMTŞ) təsdiqi ilə Milli Müdafiə Şurası yaradıldı. Dövlət mediasının verdiyi məlumata görə, prezidentin sədrlik etdiyi bu yeni orqan, müdafiə planlaşdırmasını mərkəzləşdirir, mülki qurumları güc strukturları ilə sıx bağlayır. Tərkibinə dövlətin üç hakimiyyət qolunun rəhbərləri və baş komandanlar daxil edildi. Bu, "kağız üzərində islahat" yox, iyun müharibəsindən çıxarılan nəticə əsasında hərbi planlaşdırmanın daimi rejimə keçirilməsidir.
Nəhayət, qərarverici mexanizmdə kadr manevri baş verdi. Avqustun 5-də İran siyasətinin veteranı Əli Laricani, general Əli-Əkbər Əhmədianı əvəz edərək AMTŞ katibi postuna qayıtdı. Üç gün sonra, avqustun 8-də isə Ayətullah Əli Xamenei, Laricanini həm də Şuradakı öz nümayəndəsi təyin etdi. Bu "ikili mandat" - həm prezidentin katibi, həm də Ali Liderin təmsilçisi statusu - siyasi kanalı gücləndirərək güc strukturları ilə diplomatik blokun daha çevik, siyasi nəzarət altında koordinasiyasına xidmət edir.
Atəşkəs elan olunar-olunmaz İran hakimiyyəti ölkə daxilində təhlükəsizlik "süpürgəsi"nə başladı: kütləvi həbslər, casusluq ittihamı ilə sürətli edam hökmü icrası, kürd vilayətlərində güc strukturlarının möhkəmləndirilməsi və təhlükəsizlik orqanlarının səlahiyyətlərinin genişləndirilməsi. Rejim üçün bu, artıq sınanmış və "işlək" modeldir: müharibədən sonrakı qısa zaman pəncərəsi sərt şəkildə bağlanır ki, xarici zərbənin küçə siyasətinə çevrilməsinin qarşısı alınsın.
Bu səfərbərlik mexanizmi iki dayağa söykənir: SEPAH/Bəsic və məhkəmə-cəza aparatı. Birincisi "küçə faktorunu" təmin edir, həssas bölgələrə və rabitə xətlərinə nəzarəti əlində saxlayır, ikincisi isə cəzanın sürətini və qaçılmazlığını təmin edir. Eyni sxem 1991-ci ildə Səddam Hüseynin əlində də işləyirdi: repressiyalar, qaçqınlara hava və yolun bağlanması, "nizamın bərpası" üçün həddindən artıq güc tətbiqi - yəni avtoritar dövlətin institut inersiyası. Oxşarlıq tam eynilik demək deyil, amma dərs oxunub.
Mühasirə iqtisadiyyatı: neft, yuan, rial
Avtoritar rejimlər, "xəzinə" dolu olduqca nəfəs ala bilir. İran iqtisadiyyatı əsasən neft ixracına bağlıdır və müharibə ilə sanksiyalara baxmayaraq, iyun-iyul aylarında ixracın kəskin çöküşü olmadı. "Kpler"in hesablamalarına görə, iyunun ortasında yükləmələr 2,2 milyon barel/gün səviyyəsinə qalxaraq beş həftənin maksimumunu göstərdi. Əsas alıcı - Çin, bəzi qiymətləndirmələrə görə, ümumi ixracın 90 faizindən çoxu bu ölkəyə gedir. Bu, həm kritik asılılıq, həm də valyuta gəlirinin "lövbəri" deməkdir - o olmadan sistemin dayanıqlılığı tez itir.
Makroiqtisadi fon isə narahatedicidir. BVF-nin proqnozuna görə, 2025-ci ildə İranın real iqtisadi artımı təxminən 0,6% olacaq, inflyasiya isə 43 faizdən yuxarı qalacaq. Rialın qara bazardakı məzənnəsi 91-92 min tümən (təxminən 910-920 min rial) civarında dolaşır ki, bu da milli valyutaya davamlı təzyiqin göstəricisidir. Maliyyə sahəsindəki bu zəiflik, sərt büdcə intizamı, endirimli neft satışları və inzibati qiymət nəzarəti ilə kompensasiya olunur.
Neft bazarı Tehranın siyasi qərarlarına dərhal reaksiya verir: iyulun 2-də, MAQATE ilə əməkdaşlığın dayandırılması barədə qanunun imzalandığı gün, Brent neftinin qiyməti təxminən 3% qalxdı. Bu, nüvə siyasətinin birbaşa xammal qiymətlərinə "risk əlavəsi" kimi ötürüldüyünü göstərir. İran üçün bu, əlavə təsir alətidir: ixrac sanksiyalarla məhdud olsa da, qiymət amili vasitəsilə xaricdə təzyiq qurmaq mümkündür və Tehran bunu anlayır, istifadə edir.
Nüvə dosyesi: zərbələrdən sonra final yox, fasilə
İyun kampaniyasının əsas nəticəsi - potensialın məhvi deyil, siyasi doldurulacaq fasilənin yaranmasıdır. ABŞ və İsrail texniki baxımdan ciddi ziyan vurdu. Amma iyul-avqust aylarında əsas sual başqa oldu: MAQATE hansı şərtlərlə və kimin vasitəsilə obyektlərə qayıdacaq, hücum nəticəsində dağıdılmış "tunel girişləri" necə bərpa olunacaq? MAQATE və sahə mənbələri açıq deyir ki, "bərpa bir neçə aya mümkün ola bilər". Tehran isə əməkdaşlığı dayandırmaq barədə qanunla oyunun qiymətini qaldırdı, inspektorlarla bağlı bütün qərarları isə AMTŞ orbitinə keçirdi.
Avqustun 10-da məlum oldu ki, MAQATE baş direktorunun müavini "münasibətləri yaxşılaşdırmaq" üçün Tehrana gedəcək, amma inspektor missiyası olmadan. Hakimiyyət üçün bu, əlverişli fürsətdir: yeni giriş çərçivəsi barədə bazarlıq aparmaq olar, mövqeni zəiflətmədən və inspektorlara "kadr verilmədən". İqtisadiyyat üçün bu, risklərin az da olsa geri alınması imkanıdır. Xarici oyunçular üçün isə bu, "Laricani + yeni Müdafiə Şurası" tandeminin real keçid icazələri məsələsində nə qədər işlək olduğunu sınamaq imkanıdır.
Laricaninin qayıdışı təkcə siyasi bioqrafiyası ilə deyil, həm də güc bloku ilə siyasi elita - o cümlədən parlament və məhkəmə sistemi - arasında "tərcüməçi" funksiyası ilə əhəmiyyətlidir. Onun həm AMTŞ katibi, həm də Ali Liderin Şuradakı nümayəndəsi olması Tehranın kursunu daha az emosional, daha çox sövdələşmə yönümlü edə bilər - yəni mərhələli şəkildə MAQATE-yə qapını açmaq və regionda gərginliyi azaltmaq müqabilində "təhlükəsizlik zəmanətləri paketi" almağa çalışmaq. Amma eyni konfiqurasiya, əgər "danışıqlar pəncərəsi" rəqibin zəifliyi kimi qiymətləndirilsə, sərt qərarları da sürətləndirə bilər.
Rejimin dayanmasının səbəbləri - və möhkəmlik həddi
Bütün mənzərəni izah edən amillər aydındır. Birincisi, Tehranın əlində hələ də "milli təhqir" kartı var. Hakimiyyətə qarşı daxili tənqid olsa belə, xarici zərbələr ictimai diqqəti dərhal "içəridə günahkar kimdir?" sualından "çöldə necə cavab verməliyik?" sualına yönəldir. İkincisi, neft və Çin bazarına bağlı iqtisadiyyat hələ də kifayət qədər valyuta gətirir ki, dövlət ödənişləri və subsidiyaları davam etdirə bilsin. Üçüncüsü, institut strukturu - SEPAH, Bəsic, məhkəmə mexanizmi, AMTŞ və indi də Müdafiə Şurası - ölkədaxili təhlükəsizlik dairəsini sürətlə "bağlamaq" qabiliyyətini sübut edib. Nəhayət, AMTŞ-də aparılan kadr dəyişiklikləri ilə möhkəmləndirilmiş Xamenei ətrafındakı elita konsensusu, hakimiyyət içində "qüllələr savaşı"na yol vermədi.
Möhkəmlik həddi isə iqtisadiyyat və təcriddir. Əgər sanksiyalar daha da sərtləşər, ixrac azalarsa (və ya Brent-ə tətbiq olunan endirim böyüyərsə), rialın dəyər itirməsi sürətlənərsə, rejim artıq nə təbliğat, nə də güc aparatının nəzarəti ilə kompensasiya olunmayan ictimai narazılıq yığılması ilə üzləşəcək. O nöqtədə repressiyanın siyasi qiyməti neft gəlirindən daha sürətlə yüksələcək. Hələ ki, bu mərhələ uzaqdadır: iyulun göstəriciləri ixracın davam etdiyini, siyasi konfiqurasiyanın isə çevik qaldığını göstərdi. Amma bu, "avtomatik sabitlik" deyil - həftəlik yeni qərarlar tələb edən əl idarəçiliyi rejimidir.
İran müharibələrarası fasilədə: nəfəsi kəsilən iqtisadiyyat, genişlənən cəbhələr
İran iqtisadiyyatının boğulması təkcə sanksiyalar və valyuta böhranı ilə deyil, həm də əsas infrastrukturun fiziki aşınması ilə tamamlanır. 2025-ci ilin yayı son 20 ilin ən isti mövsümü oldu: Əhvaz və Buşehr də daxil olmaqla bir sıra şəhərlərdə temperatur 50°C-ni keçdi. Bu, kütləvi elektrik kəsintilərinə, su xətlərində qəzaların artmasına, günvurma hallarının çoxalmasına gətirib çıxardı. Energetika Nazirliyi etiraf edir ki, kənd yerlərində su təchizatı şəbəkələrinin aşınması 40%-dən çoxdur, bəzi vilayətlərdə, xüsusilə Sistan və Bəlucistanda nasos stansiyalarının yarıdan çoxu fövqəladə rejimdə işləyir.
Bu, sırf məişət problemi deyil - su qıtlığı kənd təsərrüfatına birbaşa zərbədir. İran Kənd Təsərrüfatı Təşkilatının hesablamalarına görə, 2025-ci ildə buğda məhsulu 20-25% azalacaq. Bu, daxili bazarda çatışmazlıq yaradacaq və ixrac mövqelərinə zərbə vuracaq.
Belə şəraitdə payız, iqlim sınağından siyasi "qaynama"ya çevrilə bilər. 2019 və 2022-ci illərdəki kütləvi etirazlar spontan idi - səbəb, ya yanacaq qiymətlərinin kəskin artırılması, ya da "əxlaq polisi"nin əlində gənc qadının ölümü idi. Bu dəfə ssenari fərqli ola bilər: hərbi məğlubiyyətdən sonra mərkəz zəifləyib, elita daxilində isə sosial narazılığı hakimiyyət uğrunda mübarizənin alətinə çevirməyə hazır əks qruplar peyda olub.
Elita çatları və "islahatçı" kartı
İrandakı "islahatçı qanad" Qərb anlamında liberal blok deyil. Bu, köhnə sistemin içində formalaşmış, resurs və hakimiyyət bölgüsündə payını artırmaq istəyən fraksiyadır. Onların ehtiyatlı eyhamları, yumşaq tənqidləri və "dəyişiklik zərurəti" barədə yarımcınlıqla deyilən cümlələri, əslində, parçalanmanın dərinliyini ölçən indikator rolunu oynayır. Hazırda bu düşərgədən səslənən hər bir fikir iki istiqamətdə işləyir: narazılar üçün - fəaliyyətə çağırış, güc strukturları üçün isə - "təmizləmə"yə bəhanə.
Təhlükəsizlik bloku artıq "beşinci kolon" anlayışını genişləndirərək onu hərtərəfli damğaya çevirib. Bu çətirə indi təkcə müxalif fəallar yox, həm də biznes dairələri, region liderləri, hətta etimadını itirmiş keçmiş tərəfdaşlar düşür. İyul-avqust aylarında dalğavari həbslər 2 mindən çox insanı - jurnalistləri, bələdiyyə deputatlarını və yerli fəalları - əhatə edib.
İran Kürdüstanı və Bəlucistan vilayətləri isə daimi gərginlik ocaqları olaraq qalır. Burada üsyanlar silahlı xarakter daşıyır, etnopolitik motivlər isə transsərhəd faktorlarla birləşir. Hüquq müdafiə təşkilatlarının məlumatına görə, təkcə iyul ayında Kürdüstanda üsyançılarla SEPAH qüvvələri arasında 30-dan çox silahlı toqquşma olub. Bəluc silahlı qrupları, xüsusilə "Ceyş əl-Ədl", hərbi fasilədən istifadə edərək düşərgələrini bərpa edib və Pakistan sərhədində təsir zonasını genişləndirib.
Sərt repressiya yalnız qismən nəticə verir: SEPAH cəza reydləri keçirir, silah anbarlarını məhv edir, təchizat yollarını bağlayır. Amma tam nəzarət yoxdur, tayfa başçıları ilə aparılan danışıqlar isə dalana dirənib. Hər iki bölgədə etirazlar yoxsulluq, narkotik alveri və qaçaqmalçılıqla çulğalaşaraq münaqişəni uzunmüddətli edir.
Xarici xətt: hücum mövqeyi
1991-ci ildən sonrakı İraqdan fərqli olaraq, Tehran xarici fəallığını azaltmır, əksinə, proksi istiqamətlərini gücləndirir. Suriya və İraqda İran strategləri getdikcə daha çox kürd silahlı birləşmələrinə, o cümlədən PKK ilə əlaqəli radikal elementlərə arxalanır. İran üçün Suriyadakı kürdlər artıq Əlaviləri qismən sıxışdıraraq Suriya xəttində yeni ittifaq nüvəsinə çevrilib.
İraq Kürdüstanında proiran qüvvələr Ərbil və Türkiyənin hərbi mövcudluğuna qarşı diversiya və siyasi mübarizə aparır. Bu təzyiqin əsas hədəflərindən biri də Türkiyə ilə İraqın birlikdə reallaşdırmaq istədiyi, Fars körfəzi ilə Avropanı birləşdirəcək "İnkişaf Yolu" (Development Road) layihəsini pozmaqdır.
Yəmən cəbhəsində İran "Ənsarullah" (husilər) hərəkatını silahlandırmaq və maliyyələşdirməyi davam etdirir. Onların Qırmızı dənizdəki gəmiçilik marşrutlarına hücumları qlobal ticarət yollarına təhdid yaradır. Cənubi Qafqazda isə Tehran Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müzakirələri diqqətlə izləyir, ABŞ-ın mümkün vasitəçiliyini öz maraqlarına təhdid kimi görür və Bakı ilə Ankara ünvanına aqressiv ritorikadan çəkinmir.
Nüvə fasiləsi və hərbi bərpa
Nüvə sahəsində vəziyyət donmuş qalır: Tehran uranın zənginləşdirilmə səviyyəsini azaltmaqdan qəti şəkildə imtina edir. Bu isə Qərblə aparılan danışıqları formal prosedurdan artıq heç nəyə çevirməyib. Əvəzində hərbi sahədə iyun zərbələrində zədələnmiş obyektlərin bərpası istiqamətində konkret əlamətlər görünür.
Regional mənbələrin məlumatına görə, "Bavar-373" və modernləşdirilmiş S-200 sistemləri də daxil olmaqla HHM qurğularının yenilənməsinə, hərbi rabitə şəbəkələrinin bərpasına, orta mənzilli raketlər üçün start mövqelərinin təmirinə başlanıb. Çin və Rusiyadan texniki dəstəyin axını hiss olunur - elektronika tədarükündən mühəndis mübadiləsinə qədər. Sanksiyalar və ehtiyat hissələrinin çatışmazlığı prosesi ləngidirsə də, strateji xətt aydındır: İsrail və ya ABŞ növbəti zərbələrə əl atmadan əvvəl potensialın ən azı bir hissəsini bərpa etmək.
Vaşinqton və Təl-Əvivdə yaxşı anlayırlar ki, İran müdafiə infrastrukturunu nə qədər tez bərpa etsə, iyun ssenarisini təkrarlamaq bir o qədər çətin olacaq. Buna görə də bərpa başa çatmadan qarşıdurmanın yeni mərhələyə keçmə ehtimalı çox yüksəkdir. Bu gün Tehran üçün mövcud durum sülh yox, müharibələrarası fasilədir, və ölkə nə qədər tez sıraya qayıtsa, bu fasilə bir o qədər qısa olacaq.
Qısamüddətli oyun planı: üç kart
Tehran yaxın perspektivdə üç əsas kart oynayacaq. Birinci - "idarə olunan qapalı rejim": obyektləri konservasiya etmək, inspektorları gecikdirmək, zəmanət və elmi heyətin təhlükəsizliyi mövzusunda bazarlıq aparmaq. İkinci - "iqtisadi nəfəs aparatı": hər yolla neft ixracını və Çin kanalını qorumaq, daxili tələbi inzibati tədbirlərlə "dondurmaq". Üçüncü - "siyasi menecment": Laricani və yeni Müdafiə Şurasının resursunu güc strukturları ilə diplomatiyanı sinxronlaşdırmaq üçün istifadə etmək. Əgər bu model işləsə, məhdud güzəştlərin MAQATE ilə texniki təmaslara dəyişdirildiyi qismən yumşalma mümkündür. Əgər alınmasa - zərbə-cavab dövrü davam edəcək, daxili səfərbərlik isə "yeni norma"ya çevriləcək.
Nəticə sərt və sadədir: iyun müharibəsi sistemi çökdürmədi. Əksinə, rejimi hüquqdan və institutlardan tutmuş iqtisadiyyat və güc aparatına qədər bütün rıçaqları yenidən tənzimləməyə sövq etdi. Bu mənada Tehran, vaxtilə Bağdad kimi, zərbəni final yox, ilk raund kimi yaşadı. Fərq yalnız ondadır ki, indi risk daha böyüyüb: nüvə texnologiyası və qlobal neft bazarı hər növbəti addımı planet miqyasında hadisəyə çevirir.
Milli.Az
