Proses Alyaskada sammitində Ukraynanın bölüşdürülməsi ilə davam edib
Bütün dünyanın Rusiya və ABŞ liderlərinin görüşünə fövqəladə diqqət yetirməsi təkcə Ukrayna böhranının kəskinliyi və bir sıra digər aktual taktiki məsələlərlə izah olunmur. Strateji dəyişikliklərin olacağı barədə xəbərlər gəlməkdədir. Bu, artıq Alyaska sammitində bir daha gerçək üzünü göstərdi. İstər görüş faktı, istərsə də onun nəticələri çoxqütblü dünyaya keçidi aydın şəkildə qeyd edən ilk mərhələ oldu. Bir il əvvəl baş verənləri təsəvvür etmək mümkün deyildi: Rusiya Federasiyasının prezidenti ABŞ prezidenti ilə görüşür və ABŞ-ın özündə - “qaydalara əsaslanan” dünya gözümüzün qabağında dağılır! Birləşmiş Ştatlar öz “müttəfiqlərinə” həqarətlə yanaşır, onlarla münasibətləri az qala pozulacaq qədər gərginləşdirir, onlara qarşı sərt rüsumlar tətbiq edir, onları sosial xərclərin zərərinə hərbi xərcləri artırmağa, bahalı Amerika karbohidrogenlərini almağa məcbur edir. Nə oldu?
ABŞ prezidentinin xüsusi nümayəndəsi Stiv Vitkoff CNN telekanalına müsahibəsində bildirib ki, Rusiya Ukraynanın beş regionu ilə bağlı güzəştə gedib. Onun sözlərinə görə, Rusiyanın razılaşdığı güzəştlər Ukraynanın “tam mənimsənilməsi” demək deyil. Stiv Vitkoffun sözlərinə görə, ərazilər məsələsi ABŞ prezidenti Donald Tramp və Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski arasında avqustun 18-də Vaşinqtonda keçiriləcək görüşün gündəmində olacaq.
Bir gün əvvəl “Financial Times” qəzeti mənbələrə istinadən yazmışdı ki, Vladimir Zelenski Donald Trampla ərazi məsələsini müzakirə etməyə hazırdır. Ukrayna prezidenti Vladimir Zelenski Avropa Komissiyasının sədri Ursula fon der Leyenlə birgə mətbuat konfransında Rusiya və ABŞ prezidentləri Vladimir Putin və Donald Trampın avqustun 15-də Alyaskada keçirdikləri görüşə münasibət bildirib. Zelenski deyib ki, əvvəlcə atəşkəs olmalıdır, sonra sülh sazişi üzərində işləmək lazımdır. O, əlavə edib ki, Ukrayna təhlükəsizlik zəmanətləri çərçivəsində Aİ-yə daxil olmaq imkanını nəzərdən keçirir. Ərazi məsələsinə gəlincə, onun sözlərinə görə, bunu yalnız Rusiya və Ukrayna prezidentləri ABŞ-ın iştirakı ilə keçiriləcək üçtərəfli görüşdə müzakirə etməlidir. Eyni zamanda o, əlavə edib ki, Ukrayna konstitusiyası ərazilərin təhvil verilməsini mümkünsüz edir.
Ukrayna lideri avqustun 18-də ABŞ prezidenti Donald Trampla görüşdə münaqişənin həlli məsələlərini müzakirə edəcəyini deyib. ABŞ dövlət katibi Marko Rubio bildirib ki, sabahkı görüşdə əsas məsələlərdən biri ərazilər məsələsi olacaq.
Türkiyənin “Sabah” qəzeti yazır ki, dünya səhnəsində bir-biri ilə rəqabət aparan ABŞ və Rusiya konsensusa doğru irəliləyir. Məqalə müəllifi hesab edir ki, Trampla Putinin görüşü Ukraynadakı yanğının söndürülməsinə deyil, qənimətin bölünməsinə həsr olunub. Göründüyü kimi, iki fövqəldövlətin əməkdaşlığı bütün digər strateji sahələri də əhatə edəcək. Ukraynaya xas olan həqiqət bütün dövlətlərə aiddir... Əsas problem “suverenlik”, “ərazi bütövlüyü” və “öz müqəddəratını təyinetmə hüququ”ndadır. Fələstindən Tayvana, Suriyadan Venesuelaya qədər müxtəlif qitələrdə baş verən bütün böhranların əsasında bu prinsiplərin pozulması dayanır. Siyasi, coğrafi və inzibati müstəqilliyin olmaması enerjini boşaldır. Bu münaqişənin əsas mənbəyidir.
Alyaskada ikinci “Yalta konfransı”
Bu kontekstdə Alyaskada keçirilən Rusiya-Amerika sammitini dəyərləndirmək lazımdır. Vladimir Putinlə Donald Tramp arasında Ankoricdə baş tutan görüş müəyyən mənada diplomatik poker oyunu kimi tarixə düşəcək. Bu sammiti qlobal konsensusdan daha çox yüksək riskli diplomatik oyuna çevirən iki tərəf arasındakı münaqişələr və ziddiyyətlər deyil, danışıqlar masası arxasında qalanların reaksiyalarıdır. Bu baxımdan diplomatiya qumardan da amansızdır. Pokerdə ən azı masa arxasında uduzmaq olar. Amma diplomatiyada süfrəyə oturmazdan əvvəl də ağır itkilər verə bilərsiniz.
Təbii ki, Trampla Putinin görüşü Ukraynada tüğyan edən yanğını söndürmək deyil, daha çox müharibədən əldə edilən qənimətlərin bölünməsi ilə bağlı olub. Axı görüş diplomatik və ya siyasi platformada keçirilməyib. Buna görə də Elmendorf-Richardson Hərbi Hava Qüvvələri bazasında keçirilən sammit siyasi həll yolundan daha çox strateji və hərbi rəqabət çərçivəsində kompromislərə işarə edir.
Bu görüşlə bir daha sərt reallıqla üz-üzəyik. Dünyanın yenidən necə bölünəcəyini insanlar öz gözləri ilə görəcəklər. Necə ki, İkinci Dünya Müharibəsindən sonra dünya düzəninin formalaşması müstəsna olaraq ABŞ və SSRİ-nin tələblərinə uyğun olaraq baş verdi. 1945-ci ildə Avropa, Yaxın Şərq, Asiya və Afrika bu iki fövqəldövlətin tələblərinə, ehtiyaclarına və təsir dairələrinə uyğun olaraq yenidən quruldu. Hansı ölkənin demokratik, kapitalist və ya sosialist olacağı barədə qərar bu ölkələrin xalqı tərəfindən deyil, ABŞ və Sovet İttifaqı tərəfindən verilib. Bəzi ölkələrdə sərhədlər yenidən çəkildi, bəzilərində sosial və intellektual inqilablar, bəzilərində siyasi rejimlər dəyişdirildi. Bu mənada “öz müqəddəratını təyinetmə” fantaziyadan başqa bir şey deyil.
İndi dünya ikinci dəfə Alyaskada “Yalta konfransı”nı izlədi. Dünya səhnəsində bir-biri ilə rəqabət aparan ABŞ və Rusiya müəyyən məsələlərdə konsensusa doğru irəlilədiklərini bəyan etdilər. Ancaq prosesin bu istiqamətdə irəlilədiyini söyləmək çox çətindir. Bu konsensus təkcə Ukrayna və Avropanın deyil, həm də Yaxın Şərqin, Asiya-Sakit okean regionunun və Afrikanın gələcəyi ilə bağlı ola bilər. ABŞ-ın Ukraynadakı güzəştlərinə cavab olaraq Rusiyanın artıq Qafqazda və Yaxın Şərqdə etdiyi jestləri unutmaq olmaz.
Bu isə onu deməyə əsas verir ki, ABŞ və Rusiya münasibətlərində detente siyasəti dərinləşməkdə davam edəcək. Keçmişdə ABŞ və SSRİ arasında əldə olunan qlobal razılaşmalar, eləcə də onların gizli müttəfiqliyi hamıya məlumdur. Sykes-Picot kimi razılaşmalar “Soyuq Müharibə”dən sonra da davam etdi. Bunun son nümunəsi 2015-ci ildə Türkiyəni cilovlamaq və İrana nəzarət etmək üçün Suriyaya qoşun yeridən Rusiyanın Krımı kubok kimi almasıdır.
İndi Suriyada Əsədin devrilməsinə seyirci qalanda Qlobal Cənubu məyus edən Moskva, Qafqazda və Orta Asiyada Çinlə yanaşı, Qərb oyunçularının olmasına cavab olaraq susdu, İsrail-İran müharibəsində Tehranı taleyin ümidinə buraxdı və ABŞ-ın Çinə qarşı yeni mühasirəsinin qarşısını almadı, əslində öz ehtiyaclarına uyğun manevrdir.
Rusiya həmişə özünün ideoloji deyil, geosiyasi maraqlarını rəhbər tutmuşdur. Beləliklə, Rusiya və ABŞ arasında Ukrayna kubokunun yenidən bölüşdürülməsi ilə başlayan əməkdaşlıq sferası, görünür, həm gizli, həm də aşkar bütün digər strateji sahələri əhatə edəcək. Burada təbii ki, bütün gözlər hadisələrin axarını dəyişə biləcək Çin və Türkiyəyə yönələcək. Alyaska görüşünün iştirakçıları bu oyunçuları Avropa kimi danışıqlar masasına qoymaq istəmirlər. Odur ki, Alyaska sammitinin taleyi böyük ehtimalla qlobal və regional tarazlığı sarsıtmağa qadir olan Çin və Türkiyənin tələbləri ilə sıx bağlı olacaq.
Trampa iltifat
Ukrayna böhranının həlli Rusiya-Amerika münasibətlərini bərpa etmək planlarının yalnız bir hissəsidir. Rusiya ilə ABŞ Avropadan yan keçərək təsir dairələrinin bölünməsi barədə razılığa gəlmək niyyətindədirlər. Ölkələr yeni dünya nizamı və yeni qlobal təhlükəsizlik sistemi qurmaq haqqında düşünür. Rusiya-Amerika sammiti ərəfəsində Putin Donald Trampa iltifat edərək: "Tramp, mənim fikrimcə, hərbi əməliyyatları dayandırmaq, böhrana son qoymaq və bu münaqişədə iştirak edən bütün tərəfləri maraqlandıran razılaşmalara nail olmaq üçün kifayət qədər enerjili və səmimi səylər göstərir”, deyib. Sonra Putin “Ukrayna böhranı” adlandırdığı münaqişəyə son qoymaqdan çox uzağa gedən bir məqsədi qeyd edib: “ABŞ-la münasibətlərdə növbəti mərhələ strateji hücum silahlarına nəzarət üzrə razılaşma ola bilər”.
Bu, Rusiya və yeni Amerika administrasiyasının nümayəndə heyətləri Donald Trampın vəzifəyə başlamasından qısa müddət sonra fevral ayında Ər-Riyadda ilk dəfə görüşəndən bəri Rusiya rəhbərliyinin bütün bəyanatlarının ümumi tonu olub: Ukrayna Rusiya-Amerika münasibətlərində yeni dünya nizamının qurulmasına gətirib çıxarmalı olan sıfırlanmanın sadəcə bir hissəsidir.
Putinin xarici siyasət üzrə müşaviri Yuri Uşakov cümə axşamı deyib ki, “Ukrayna böhranının nizamlanması” sammitin “mərkəzi mövzusu”dur. Lakin o, həmçinin vurğulayıb ki, müzakirələrdə ikitərəfli münasibətlərin, o cümlədən iqtisadi əməkdaşlığın inkişafına da diqqət yetiriləcək. Moskvanın məqsədləri Rusiya nümayəndə heyətinin tərkibində öz əksini tapıb. Putini Uşakov və xarici işlər naziri Sergey Lavrovdan başqa, müdafiə naziri Andrey Belousov, maliyyə naziri Anton Siluanov və Rusiya Birbaşa İnvestisiya Fondunun rəhbəri Kirill Dmitriyev müşayiət edib.
“Əsrin dueli: Putin və Tramp avropalı “şahinlər”ə qarşı”
Artıq bir neçə gündür ki, dünya mətbuatının şərhlərində Kremlin diplomatik təxribatsız nəyə nail olmağa çalışdığını oxumaq olar. Cümə axşamı günü “Əsrin dueli: Putin və Tramp avropalı “şahinlər”ə qarşı” başlıqlı məqalədə, məsələn, belə deyilir: “Rusiya və ABŞ liderlərinin qazana biləcəyi şey, avroatlantikçilərin uduzduğu kimi olacaq”. Söhbət Yaltanı əvəz etməli olan yeni “qlobal təhlükəsizlik” sisteminin qurulmasından gedir. 1945-ci ilin fevralında İkinci Dünya Müharibəsinin sonunda Yalta müqavilələri “Soyuq Müharibə”nin başlanğıcı və dünyanın ABŞ-ın hakim olduğu Qərb blokuna və Sovet İttifaqının nəzarətində olan Şərq blokuna bölünməsi hesab olunur. “Əgər biz diplomatik yolla qalib gəlsək, bütün Avropanın geosiyasi strukturu dağılacaq”, - məqalə davam edir. Bununla belə, avropalıların Rusiyaya qarşı münaqişə qızışdırmaqla bunun qarşısını almağa çalışacaqları təhlükəsi var.
Rusiya və ABŞ-ın Avropadan yan keçməsi və təsir dairələrinin bölünməsi ilə bağlı razılığa gəlməsi ideyası hətta Ukraynadakı müharibədən əvvəl də Rusiyanın xarici siyasətinin bir çox istiqamətlərinin əsasını təşkil edirdi. Bu, məsələn, Moskvanın ultimatum şəklində 2021-ci ilin sonunda imzalanmasını tələb etdiyi ABŞ və NATO ilə təhlükəsizlik müqavilələri adlanan layihələrində özünü büruzə verirdi. Bu, NATO-nun şərq üzv dövlətlərinin ərazisindən hərbi yolla çıxarılması və Amerika qoşunlarının Avropadan çıxarılması demək olardı.
Donald Tramp seçkilərdə qalib gəldikdən sonra bir çox rus diplomatları onunla bu məqsədə nail olmaq ümidini ifadə ediblər. Sammitin Alyaskada keçirilməsi artıq Rusiya diplomatiyasının uğuru kimi qiymətləndirilir. Amerika və Rusiya prezidentləri arasında sonuncu görüş dörd il əvvəl baş tutub. 2021-ci ilin iyununda Co Bayden Cenevrədə Putinlə görüşüb - o zaman ABŞ-Rusiya münasibətləri sanki dibinə çatmışdı. Bayden yaxınlaşmağa ümid edirdi, lakin o, görüşün həddindən artıq media rezonansı almamasına əmin oldu: 2018-ci ildə Helsinkidə Tramp-Putin sammitindən fərqli olaraq, sadəcə qısaca əl sıxma və ayrı-ayrı mətbuat konfransları baş tutdu. Lakin “konstruktiv danışıqlar” çox da irəli getmədi. İyul ayında Putin “Ruslar və ukraynalıların tarixi birliyi haqqında” məqaləsini dərc edib və bu, NBC-nin Ukraynadakı kanalını əvvəlcədən əsaslandırıb. Bu təcrübəyə baxmayaraq, Tramp Putinə birbaşa görüşün ictimai uğurunu qazandırdı.
Vaşinqton "nikbindir, lakin sadəlövh deyil"
Vaşinqton bu qərarın əhəmiyyətini yaxşı dərk edir. Trampın özü də “sövdələşmə” kimi bacarıqlarına arxayındır, lakin görüşdən əvvəl prezident və Ağ Evdən gələn siqnallar müxtəlif dərəcədə nikbinliklə səslənirdi. Mətbuat katibi Caroline Leavitt sammitlə bağlı gözləntiləri azaldıb və prezidentin hər şeydən əvvəl onu dinləyəcəyini vurğulayıb. Bu, vəziyyəti daha yaxşı başa düşməkdən ibarətdir. Tramp əvvəlcə eyni məcrada danışdı, lakin çərşənbə günü o, Rusiyaya təzyiqi artırdı: Putin cümə günü münaqişəyə son qoymağa razı olmasa, nəticələr “çox ciddi” olacaq.
Ötən həftə Trampın sülhə nail olmaq üçün verdiyi müddət başa çatıb. Əks halda, Rusiyadan neft, qaz və uran alan ölkələrə 100% tariflər qüvvəyə minməli idi. Ancaq çərşənbə günü prezident daha az qətiyyətlə danışdı. Jurnalistlərdən birinin Putini Ukraynada mülki insanları öldürməyi dayandırmağa inandıra biləcəyinə inanıb-inanmadığı sualına Tramp belə cavab verib: “Mən artıq bu söhbəti etmişəm”.
Vaşinqtonda münaqişənin Co Baydenin “səriştəsiz rəhbərliyi” altında başladığını təkrarlamaqdan yorulmurlar. Bu şərhdə, sülhü bərqərar etməyə çalışan bir Trampdır. Və hər şey gözlənildiyindən yaxşı olarsa, Tramp Nobel Sülh Mükafatını almaq arzusuna daha da yaxınlaşacaq. Lakin Trampın sona çatdıracağına söz verdiyi əsas münaqişələr getdikcə pisləşir: təkcə Ukraynada deyil, Qəzzada da. Bundan əlavə, son aylarda Putinlə çox təriflənən “kişi dostluğu” onu dəfələrlə xoşagəlməz vəziyyətə salıb – o qədər ki, Tramp özü də etiraf edib ki, Moskvadan həddən artıq “siqnal” gəlir.
Onun Şimali Koreya lideri Kim Çen Inla ilk prezidentlik dövründə dostluq əlaqələri xatırladır ki, Tramp bəzən onun “sövdələşmələr etmək” qabiliyyətini həddən artıq qiymətləndirir. 2019-cu ildə o, Şimali Koreya torpağına ayaq basan ilk ABŞ prezidenti oldu. Ancaq gözlənilən nüvəsizləşdirmə heç vaxt baş vermədi. Yalnız iyulun sonunda Pxenyan bəyan etdi ki, ABŞ Şimali Koreyanın nüvə dövləti kimi “dönməz” statusunu tanımalıdır.
V.VƏLİYEV
