Dünyanın bir çox ölkəsi öz torpaqlarında yaşayan xalqların adlarını daşıyır. Türkiyə, Rusiya, Macarıstan, Albaniya, Monqolustan, Bolqarıstan və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) kimi adlar birbaşa yerli əhalinin kimliyini əks etdirir. Ancaq bir çox başqa ölkələrin adlarının mənşəyinə daha dərindən nəzər saldıqda, bəşəriyyəti müəyyən edən hadisələrin - kəşfiyyat, müstəmləkəçilik, müstəqillik mübarizələri və qul ticarətinin irsinin əks-sədasını tapırıq.
Bəzi xalqlar müstəmləkə keçmişlərindən uzaqlaşmaq üçün adlarını dəyişsə də, bir çoxları bəşər tarixində mühüm siyasi və mədəni mərhələləri əks etdirən adlardan istifadə etməyə davam edir.
Coğrafi kəşflərin təsiri
Coğrafi kəşflər dövrü təkcə xəritəni deyil, həm də bir çox ölkələrin adlarını formalaşdırmışdır. Yeni ərazilərə sahib olmaq istəyən avropalı tədqiqatçılar tez-tez yerli adları öz dillərindən və baxışlarından ilhamlanaraq yeniləri ilə əvəz edirdilər. Əsrlər boyu kəşfiyyatçılar "naməlum cənub diyarı" - latınca “terra australis incognita” tapmaq arzusunda idilər ki, bu da nəhayət, XIX əsrin əvvəllərində Avstraliya adına ilham verdi.
Yeni Zelandiyanın adı isə ərazini "Nieuw Zeeland" adlandıran hollandiyalı tədqiqatçılara gedib çıxır. Sonradan təkamül edərək indiki formaya düşmüşdür.
İtalyan səyyahı Kristofer Kolumb XV əsrin sonunda Amerika qitəsinə çatdıqda, Avropanın bu "Yeni Dünya"ya olan heyranlığı artdı və bir çox adlar formalaşdı. Məsələn, Venesuelada tədqiqatçılar İtaliyanın Venesiyasını xatırladan dayaqlar üzərində tikilmiş taxta evləri gördülər və buna görə də ölkə “Kiçik Venesiya” və ya Venesuela kimi tanınmağa başladı.
Afrika ölkəsi Liberiyanın adı əsrlər sonra latın dilindən "azad" mənasını verən “liber”dən çıxmış, ABŞ-dan azad edilmiş qullar üçün bir “ev” olmağa başlamışdı. Bu, tarixin ağrılı, lakin ümidverici bir fəslini əks etdirir.
Uzun müddət Cənub-şərqi Asiyada Hollandiya müstəmləkəsi olan İndoneziya öz adını yunanca Indos (Hindistan) və nesoi (adalar) sözlərinə borcludur və birlikdə "Hindistan adaları" mənasını verir.
Ölkələrin “ataları”
Bir neçə ölkə öz adlarını onların kəşfi, işğalı və ya idarə edilməsində iştirak edən görkəmli tarixi şəxsiyyətlərə borcludur. Məsələn, Cənubi Amerikanın Kolumbiyasının adı birbaşa Kolumbu şərəfləndirir. Eynilə, qitənin adı -Amerika yeni tapılan torpaqları ayrı bir qitə olaraq təyin edən italyan səyyahı Ameriqo Vespuççinin xatirəsinə qoyulub.
Boliviya XIX əsrin əvvəllərində Cənubi Amerikanın İspaniyadan müstəqillik uğrunda mübarizəsində əsas rol oynayan inqilabçı lider Simon Bolivarın adını daşıyır.
Bu təcrübə yalnız Amerika ilə məhdudlaşmır. Filippin İspaniya kralı II Filipin adını daşıyır. Marşal adaları Britaniya kapitanı Con Marşalın şərəfinə adlandırılmışdır. Seyşel adalarının adı fransız dövlət xadimi Jan Moro de Seçelin adından təsirlənmişdir.
Hətta Avropadan kənarda da adlar tarixi irs daşıyır. Mozambikin adı XVI əsrdə Portuqaliyaya gəlməzdən əvvəl ərəb taciri Musa ibn Bik tərəfindən idarə olunan bir adadan gəlir.
Resurs əsaslı adlar
Müstəmləkəçi dövlətlər bəzən əraziləri zəngin təbii ehtiyatlara görə adlandırırdılar:
Gümüşlə zəngin Argentinanın adı latın sözü olan argentumdan (gümüş) qaynaqlanır.
Braziliyanın adı portuqaliyalı tədqiqatçıların diqqətini çəkən qiymətli ağac olan pau-brasil ağacından gəlir.
Fil Dişi Sahili və ya Kot-d'İvuarın adı XV əsrdə avropalıların orada qurduqları tarixi fil dişi ticarətini əks etdirir.
Qədim adlar qorunub saxlanılmışdır
Yerli xalqların müstəmləkəçilikdən əvvəl yaşadıqları torpaqlar üçün öz adları var idi və onlardan bəziləri bu günə qədər gəlib çatmışdır. Kanada çox güman ki, "kənd" və ya "yaşayış məntəqəsi" mənasını verən yerli söz olan "kanata" sözündəndir. Haitinin adı yerli köklərini qoruyub saxlayaraq "dağlıq torpaq" mənasını verən "ayiti"dən yaranmışdır.
Qərbi Afrikadakı Qananın adı “döyüşçü padşah” mənasını verir ki, bu ad tarixən Avropa təsirindən çox əvvəl yerli hökmdarlar tərəfindən istifadə olunurdu.
Coğrafi xüsusiyyətlər
Bəzi ölkələrin adları etnik mənsubiyyətindən çox coğrafiyasını vurğulayır. Portuqaliyalı tədqiqatçılar tərəfindən "aslan dağları" mənasını verən Serra Leoa kimi adlandırılan Sierra Leone bölgənin topoqrafiyasını əks etdirir. “Qara dağ” mənasını verən Monteneqro eyni şəkildə Balkanların sərt mənzərəsini təsvir edir.
Portuqal, latın və ərəb kimi dillər adlarda öz izini qoyub. Bəhreynin adı ərəbcə "iki dəniz" deməkdir. Komor adalarının adı aypara formasından ilhamlanaraq ərəbcə "ay" mənasını verən kamer sözündən təsirlənərək adlandırılmışdır.
Nubar Süleymanova, “İki sahil”
