XXI əsrdə beynəlxalq qarşıdurmanın aparıcı forması hibrid müharibədir. Bu yeni reallıq artıq müharibə ilə sülh arasındakı sərhədləri silib. Ekspertlərin dediyinə görə, belə savaşlarda düşmən açıq hərbi müdaxiləyə əl atmadan gizli əməliyyatlar, diversiyalar, kiberhücumlar və separatçıların dəstəklənməsi kimi vasitələrdən istifadə edir. NATO-nun rəsmi yanaşmasında hibrid təhlükələr dedikdə, rəqibin eyni anda həm ənənəvi, həm də qeyri-ənənəvi vasitələrdən çevik şəkildə yararlanaraq siyasi-hərbi məqsədlərə çatmaq bacarığı nəzərdə tutulur. Azərbaycanın mürəkkəb geosiyasi mühitdə yerləşməsi bu problemi bizim üçün xüsusi aktuallığa çevirib.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
ABŞ-ın keçmiş müdafiə naziri Robert Qeyts bu fenomeni dəqiq təsvir edib: "Müharibənin kateqoriyaları günü-gündən dolaşıq xarakter alır və əvvəlki çərçivələrə sığmır. Artıq çoxşaxəli, müxtəlif taktikalı savaşlardan söhbət gedir, burada ən son texnologiyadan tutmuş ən sadə vasitələrə qədər hər şey işə salınır".
Hibrid müharibənin konseptual əsasları
"Hibrid müharibə" termini ilk dəfə 2005-ci ilin sentyabrında ABŞ Dəniz Piyadalarının general-leytenantı Ceyms Mettis tərəfindən gündəmə gətirilib. Daha sonra bu anlayışı Fränk Hoffman inkişaf etdirib və onu "multimodal fəaliyyətlər" kimi izah edib: yəni həm klassik ordunun gücü, həm qeyri-müntəzəm taktika, həm terror aktları, həm də kriminal xaosun bir paketdə istifadəsi.
Rusiyanın hərbi-strateji dairələrində də buna bənzər yanaşma var. 2013-cü ilin fevralında Baş Qərargahın rəhbəri Valeri Gerasimov "xətti olmayan müharibə" konsepsiyasını ortaya atdı. Onun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, siyasi məqsədlərə hərbi deyil, dağıdıcı, qeyri-adi vasitələrlə nail olunmalıdır. Qərbdə "Gerasimov doktrinası" adı ilə məşhurlaşan bu model 2014-dən sonra geniş tətbiq olundu.
Hibrid müharibənin əsas fərqi ondan ibarətdir ki, bu savaş formal müharibə elan olunmadan, hətta real döyüş meydanı olmadan da aparıla bilər. Bu, beynəlxalq hüquq və təhlükəsizlik sistemləri üçün ciddi sınaqdır. Çünki klassik caydırma mexanizmləri maskalanmış, çoxkomponentli hücumların qarşısında iflic olur.
Azərbaycana qarşı hibrid müharibə taktikalari
İnformasiya və psixoloji təzyiq. Rusiya Azərbaycana qarşı anti-Bakı ritorikası, azərbaycanlı vətəndaşlara qarşı inzibati təzyiqlər, mediada qarayaxma kampaniyaları və başqa ölkələri Azərbaycana qarşı qızışdırmaq kimi metodlardan yararlanır. Xüsusilə "lezgilərin hüquqları uğrunda mübarizə" bəhanəsi ilə verilən bəyanatlar daxili işlərimizə müdaxilə cəhdi və etnik gərginlik yaratmaq kimi qəbul olunur.
Kiberhücumlar və kritik infrastrukturun hədəfə alınması. Hibrid savaşın başlıca alətlərindən biri də kiberhücumdur. Mütəxəssislər bildirirlər ki, Rusiya sənaye idarəetmə sistemləri kimi kritik infrastruktura xüsusi diqqət ayırır. Azərbaycanın iqtisadiyyatında neft-qaz sektorunun həlledici yeri nəzərə alınanda bu təhlükə daha da böyüyür. Neft və qaz kəmərləri, eyni zamanda data ötürmə xətləri diversiyanın ən həssas hədəflərindəndir. Rusiya bu şəbəkələri sistemli şəkildə xəritələşdirir. Məsələn, Ukraynanın cənubunda SOCAR-ın neft bazasına dəfələrlə hücumlar və Azərbaycana qarşı kiberhücumlar bunun açıq sübutudur.
İqtisadi təzyiq və sanksiyalar. Hibrid müharibədə iqtisadi vasitələrin rolu az qala hərbi əməliyyat qədərdir. İran təcrübəsi göstərdi ki, amansız sanksiyalar birbaşa qadınlar və uşaqlar da daxil olmaqla əhalinin müəyyən təbəqələrini hədəfə ala və bununla hökumətə təzyiq mexanizminə çevrilə bilər. Azərbaycanın ixrac yönümlü iqtisadiyyatında enerji resursları əsas rol oynayır. Bu səbəbdən iqtisadi blokada və ya təzyiq bizim üçün ciddi sınaq ola bilər.
Separatçı hərəkatlara dəstək. Tarixən separatizm hibrid müharibənin "əsas silahlarından" biri olub. Analitiklərin vurğuladığı kimi, xarici qüvvələr daxildəki oyunçularla sinxron fəaliyyət quraraq siyasi sabitsizlikdən, sosial-iqtisadi bərabərsizlikdən və etnik separatizmdən maksimum yararlanırlar. Bu əməkdaşlıq vaxtında önlənməsə, daxili və xarici təhdidlər birləşib strateji nəticələr doğura bilər.
Beynəlxalq kontekst və regional xüsusiyyətlər
Cənubi Qafqaz üç böyük və iddialı dövlət - Türkiyə, Rusiya və İran arasında sıxılıb qalan mürəkkəb bir məkandır. Bu reallıq regionu daim geopolitik oyunların meydanına çevirir. Azərbaycanın mövqeyi isə xüsusilə həssasdır, çünki burada qlobal güclərin maraqları toqquşur. Hər üç qonşu dövlətin bölgədə təsir imkanlarının artması ümumi sabitlik üçün ciddi risk yaradır.
Regiondan kənardakı oyunçular isə bir-biri ilə açıq qarşıdurmaya getmədən öz maraqlarını üçüncü ölkələr vasitəsilə reallaşdırmağa çalışır, bunun üçün də hibrid müharibənin arsenalından istifadə edirlər. Bu, onsuz da dolaşıq olan regional dinamikanı daha da qəlizləşdirir və Azərbaycanın milli təhlükəsizliyi üçün əlavə çağırışlar doğurur.
Hibrid təhdidlərə qarşı mübarizə strategiyaları
NATO bu sahədə sistemli yanaşma formalaşdırıb. 2025-ci ilin iyununda Haaqada keçirilən sammitdə yeni strategiya qəbul olundu. Sənəd aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:
Hibrid hücumların monitorinqini gücləndirmək, onların qanunauyğunluqlarını və tendensiyalarını aşkarlamaq
Rəqibi caydırmaq üçün mexanizmləri sərtləşdirmək
Müttəfiq ölkələrin birlikdə hərbi və texniki təlimlər keçməsi
Mübarizə faktorlarını vahid sistemdə inteqrasiya etmək
Vacib məqam odur ki, Alyans dəfələrlə bəyan edib: hər hansı bir üzvə qarşı hibrid hücum NATO-nun kollektiv müdafiəni nəzərdə tutan 5-ci maddəsini işə sala bilər.
Azərbaycan üçün əsas istiqamətlər
Azərbaycanda bu sahədə qarşısıalınmaz zərurətlər var və onlar aşağıdakı kimi formalaşdırılmalıdır:
Xüsusi strukturların yaradılması. Hibrid təhdidlərə qarşı mübarizə mərkəzi təsis edilməlidir. Bu qurum bütün dövlət orqanlarının fəaliyyətini koordinasiya etməli, monitorinq, təhlil və mübarizə tədbirlərini həyata keçirməlidir.
Kibertəhlükəsizliyin gücləndirilməsi. Kiberhücumların artan miqyasını nəzərə alaraq, müasir texnologiyalara sərmayə yatırmaq və yüksək ixtisaslı kadrlar hazırlamaq vacibdir. Ekspertlərin sözlərinə görə, yalnız texniki avadanlıqlara deyil, həm də peşəkar kadr hazırlığına böyük vəsait ayrılmalıdır.
Kritik infrastrukturun qorunması. Neft və qaz kəmərləri, enerji xətləri, su təchizatı və digər həyati obyektlər sabotaj hücumlarından müdafiə olunmalıdır. Bu sektorlar Azərbaycanın iqtisadi dayağıdır və onların zəiflədilməsi ölkənin bütövlükdə təhlükəsizliyini hədəfə alır.
İctimai sabitliyin möhkəmləndirilməsi. Hibrid müharibənin mahiyyəti dövlətlə cəmiyyət arasındakı etimadı sarsıtmaqdır. Bu səbəbdən, korrupsiyaya qarşı mübarizə, sosial ədalətin təmin edilməsi və etnik qruplar arasında həmrəyliyin gücləndirilməsi milli təhlükəsizliyin əsas dayaqlarına çevrilməlidir.
Beynəlxalq əməkdaşlığın inkişafı. Hibrid təhdidlər transsərhəd xarakter daşıdığı üçün Azərbaycan NATO, Avropa İttifaqı və qonşu dövlətlərlə sıx əməkdaşlıq etməlidir. Kəşfiyyat məlumatlarının mübadiləsi və koordinasiya olunan tədbirlər ölkənin müdafiə imkanlarını qat-qat gücləndirə bilər.
Proqnozlar və gələcək çağırışlar
Ekspertlər hesab edirlər ki, 2025-ci ilin avqust-oktyabr aylarında Azərbaycana qarşı hibrid təhdidlərin daha da kəskinləşəcəyi istisna deyil. Xüsusilə nəqliyyat qovşaqlarına, enerji sistemlərinə və sosial müəssisələrə yönəlmiş zərbələrin artacağı gözlənilir. Logistikanın iflic edilməsi məqsədilə planlı hücumların baş verməsi iqtisadiyyatımız üçün ən təhlükəli risklərdən biridir.
Orta müddətli perspektivdə, yəni 2026-cı ilin sonuna qədər isə tammiqyaslı "hibrid əməliyyatların" - kiberhücumlar, pilotsuz uçuş aparatları ilə diversiyalar və terror aktlarının - gündəmə gəlməsi ehtimal olunur. Bu cür hücumların hədəfi iqtisadiyyatı dərin böhran vəziyyətinə salmaq, mülki obyektlərdə xaos yaratmaq ola bilər. Belə mənzərə qarşısında milli təhlükəsizlik sisteminin təxirəsalınmaz gücləndirilməsi həyati əhəmiyyət kəsb edir.
Hibrid müharibənin ən çətin tərəfi ondadır ki, onu təkcə hərbi güclə udmaq mümkün deyil. Bu, bütün xalqın savaşıdır. Dövlət institutları ilə yanaşı, cəmiyyətin bütün təbəqələrinin birləşməsi tələb olunur. Analitiklərin vurğuladığı kimi, yeganə çıxış yolu - hibrid təhdidlərə vaxtında və adekvat cavab vermək, hərbi gücü siyasi iradə və milli həmrəyliklə tamamlamadır.
Məlumat savaşı əsas cəbhədir
Hibrid müharibənin təməlində informasiya savaşı dayanır. Bu faktor daim sabit olaraq qalır və proseslərin istiqamətini müəyyənləşdirir. Odur ki, Azərbaycanın öz media resurslarını inkişaf etdirməsi, informasiya suverenliyini möhkəmləndirməsi prioritet vəzifəyə çevrilib. Xarici təbliğat maşınlarına qarşı dayanıqlı olmaq yalnız güclü daxili informasiya mühiti ilə mümkündür.
Milli təhlükəsizlik və suverenlik məsələsi
Mürəkkəb geosiyasi mühitdə yerləşən Azərbaycan üçün hibrid təhdidlərə qarşı kompleks strategiyanın hazırlanması artıq milli təhlükəsizlik və suverenlik məsələsidir. Burada söhbət yalnız texniki tədbirlərdən getmir. İnsan kapitalının inkişafı, vətəndaş cəmiyyətinin institutlarının möhkəmləndirilməsi, milli birliyin qorunması da eyni dərəcədə vacibdir.
Strateji uyğunlaşma zərurəti
Qlobal miqyasda hibrid təhdidlər getdikcə artdığı üçün siyasətin və strategiyanın koordinasiyası indiyə qədər heç vaxt olmadığı qədər aktualdır. Strategiya - dəyişən şərtlərə adaptasiya prosesidir. Dünya və region təhlükəsizliyindəki vəziyyət fasiləsiz dəyişdiyi üçün bu sənədlər mütəmadi olaraq yenilənməli, yeni çağırışlara uyğunlaşdırılmalıdır.
Mənbələr:
· Hybrid Warfare in Azerbaijan: A Challenge to National Security
https://www.researchgate.net/publication/360329531_Hybrid_Warfare_in_Azerbaijan_A_Challenge_to_National_Security
· South Caucasus at crossroads of hybrid aggression
https://www.azernews.az/analysis/246571.html
· The Hidden Battlefield: How Azerbaijan Defends Its Future
https://www.bakunetwork.org/en/news/analytics/14136
· Cyber intrusions in S Caucasus: Azerbaijan at frontline of hybrid conflict
https://www.azernews.az/analysis/247036.html
· Baku Steps Up with Institutional Response to Hybrid Threats
https://www.bakunetwork.org/en/news/analytics/13914
· Eastern Partnership countries in flux: From identity politics to militarization of foreign relations
https://www.hybridcoe.fi/publications/hybrid-coe-trend-report-9-eastern-partnership-countries-in-flux-from-identity-politics-to-militarization-of-foreign-relations/
· Hybrid Threats and Hybrid Warfare
https://www.nato.int/nato_static_fl2014/assets/pdf/2024/7/pdf/241007-hybrid-threats-and-hybrid-warfare.pdf
· Violation of territorial integrity as a tool for waging long-term hybrid warfare
https://securityanddefence.pl/Violation-of-territorial-integrity-as-a-tool-for-waging-long-term-hybrid-warfare%2C174507%2C0%2C2.html
· EU‑NATO and the Eastern Partnership countries against hybrid threats
https://behorizon.org/wp-content/uploads/2022/05/HORIZON-INSIGHTS-VOL-4-ISSUE-4-EU-NATO-and-the-Eastern-Partnership-countries-against-hybrid-threats.pdf
· Russian hybrid warfare in Europe (2022-present)
https://en.wikipedia.org/wiki/Russian_hybrid_warfare_in_Europe_%282022%E2%80%93present%29
· New generation warfare
https://en.wikipedia.org/wiki/New_generation_warfare
· Gerasimov doctrine
https://en.wikipedia.org/wiki/Gerasimov_doctrine
· Allegations of third-party involvement in the Second Nagorno-Karabakh War
https://en.wikipedia.org/wiki/Allegations_of_third-party_involvement_in_the_Second_Nagorno-Karabakh_War
· Azerbaijan-NATO relations
https://en.wikipedia.org/wiki/Azerbaijan%E2%80%93NATO_relations
· Relations nose‑dive between Russia and former close ally Azerbaijan
https://www.washingtonpost.com/world/2025/07/03/russia-azerbaijan-relations-arrests/
Milli.Az
