2024-cü ilin yekunlarına əsasən, Xəzər dənizindəki neft və qaz-kondensat ehtiyatlarının bölgüsündə Qazaxıstan 33 faizlə ən böyük paya malikdir, Azərbaycan 29 faiz, İran 21 faiz, Türkmənistan 12 faiz və Rusiya 5 faiz təşkil edir. Qaz ehtiyatları üzrə Azərbaycan 34 faiz göstərici ilə liderliyini qoruyur, Qazaxıstan, Türkmənistan və İran hər biri təxminən 19 faiz, Rusiya isə 9 faiz paya malikdir.
Bu paylanmanın arxasında həm geoloji reallıqlar, həm də uzun illər aparılan kəşfiyyat və inkişaf siyasətləri dayanır. Qazaxıstanın payının nisbətən böyük olmasının əsas səbəbləri dənizin şimal-qərb hissəsində yerləşən iri struktur və sahələrin (Kashagan, Tengiz və bənzəri) mövcudluğudur, eyni zamanda bəzi böyük yataqların kəşfi və reservaların yenidən qiymətləndirilməsi regionun ümumi balansını dəyişə bilir. ABŞ Energetika İnformasiya İdarəsinin və regional analiz mərkəzlərinin son hesabatları Xəzər hövzəsinin həm neft, həm də qaz baxımından strateji əhəmiyyətini təsdiqləyir, lakin hesablamalarda 2P və mümkün rezerv kateqoriyalarının fərqli üsullarla toplanması nəticələrin interpretasiyasına təsir edir.
Azərbaycanın qazda 34 faizlə lider olması həm havadan, həm də infrastrukturdakı strategiyaların məhsuludur. Ölkənin əsas qaz layihəsi Shah Deniz-in hasilatı və son illərdə aparılan investisiyalar, həmçinin qazın ixrac infrastrukturunun genişləndirilməsi, Bakıdan Avropaya çıxış xəttlərinin əhəmiyyətini artırır. BP və tərəfdaşlarının Shah Denizdən qaz və konsendat hasilatını genişləndirmə layihələri regionun qlobal qaz təchizatındakı rolunu möhkəmləndirir və Azərbaycanın ixrac imkanlarını artırmağa yönəlib. Bu dinamikanın Avropa enerji təhlükəsizliyi gündəliyi ilə üst-üstə düşməsi Azərbaycan üçün imkanlar yaratmaqla yanaşı, tələb-təchizat balansında daha yüksək rəqabət və investisiya tələbləri də formalaşdırır.
Reallıq budur ki, Xəzər ehtiyatlarının paylanması təkcə geologiya ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda ixrac marşrutları, beynəlxalq müqavilələr, texnoloji hazırlıq və regional geosiyasət də nəticəyə təsir edir. Məsələn, Qazaxıstanın neftinin dənizdən çıxarılması və beynəlxalq bazarlara çatdırılması üçün sahə və terminal infrastrukturu, o cümlədən Aktau və Bakı-Tbilisi-Ceyhan xətti vasitəsilə nəql həlledici rol oynayır. Son illərdə Qazaxıstanın BTC-yə ötürmələrində artım müşahidə olunub, bu isə ölkənin regiondakı neft axınlarını diversifikasiya etdiyini göstərir. Eyni zamanda, İran və Türkmənistan üçün ən böyük limitlərdən biri ixrac imkanlarının məhdudluğu və beynəlxalq ticarət şərtlərinin dəyişkənliyidir, bu isə onların potensial təbii qaz və neft gəlirlərinin realizasiyasına təsir edir.
Ətraf mühit və infrastruktur riskləri də iqtisadi nəticələrə birbaşa təsir edir. Son illərin müşahidələri göstərir ki, Xəzər dənizinin səviyyəsində enmə, liman əməliyyatlarının çətinləşməsi və marşrutların dəyişməsi neft-qaz nəqlinin xərcini artırır və regional logistikanın davamlılığını sual altına qoyur. Bu tendensiya həm əməliyyat xərclərinin yüksəlməsinə, həm də investisiyaların yenidən qiymətləndirilməsinə səbəb ola bilər, çünki dərindən işləmə, dredjinq və yeni liman infrastrukturuna ehtiyac yaranır. Bu amil, xüsusilə Xəzəryanı ölkələrin neft və qaz gəlirlərinin sabitliyinə təsir göstərən mühüm qeyri-neft iqtisadi risk kimi nəzərdə tutulmalıdır.
Makroiqtisadi və regional geopolitik nəticələr praktik məzmunda belə şaxələnir. Birincisi, Qazaxıstanın yüksək neft-payı ona sərmayə və tranzit danışıqlarında əlavə güc verir, lakin bunun gəlirliliyi neft qiymətlərindən, istehsal xərclərindən və ixrac şərtlərindən asılıdır. İkincisi, Azərbaycanın qazda lider mövqeyi Avropaya alternativ tədarük təmin etmə imkanlarını genişləndirir, bu isə strateji tərəfdaşlıqlar və yeni ixrac müqavilələri üçün əlverişli zəmindir. Üçüncüsü, İran və Türkmənistan üçün daha çox regional və qlobal inteqrasiya, habelə yeni boru xətti və maye qaz layihələri prioritet olmalıdır ki, resurslar monetizasiya edilsin. Nəhayət, Rusiya Xəzər üzrə nisbi payının məhdud qalması, onun başqa istiqamətlərdəki enerji strategiyası ilə uzlaşır, amma Volqa məsələsi və digər regional su idarəçiliyi qərarlarının dəniz həcm və logistikasına təsiri bütün tərəflər üçün ortaq narahatlıq mənbəyidir.
