Düz 45 il əvvəl, 1980-ci il sentyabrın 20-nə keçən gecə Rusiyanın Samara vilayətindəki Sızranda baş vermiş dəhşətli partlayış və yanğın çox sayda həyatına son qoydu.
Bütöv bir kənd dağıldı, yüzlərlə insan yaralandı, bir çoxu isəəlil oldu. Partlayışa qaz tankerinin daşınması zamanı təhlükəsizlik qaydalarına riayət edilməməsi səbəb olub. Bu böyük fəlakəti ört-basdır etməyə cəhd edildi. Rəsmi versiyaya görə, tankerin zədələndiyini görən işçilər xəbərdarlıq etmədən qaçıblar. Başqa bir versiyaya görə, onlar sadəcə olaraq “günah keçisi” olublar, əsl günahkarlar isə azadlıqda qalıblar.
“Cümhuriyət” keçmiş SSRİ-ni sarsıdan həmin dəhşətli hadisəyə güzgü tutur.
Havadan insan yanığının qoxusu gəlir
Şənbə günü Sızran məktəbinin altıncı sinif şagirdləri (o vaxtlar altı günlük dərs həftəsi var idi) dərslərdən qaçıb Maşinistlər kəndinə gediblər. Böyüklər danışırdılar ki, gecə vaxtı orada yanğın baş verib və uşaqlar onun nəticəsini görmək istəyirlər. Əraziyə yaxınlaşanda uşaqlar dəhşətli yanıq iyini hiss ediblər. O vaxt Sızran sakinlərinin heç ağlına da gəlmirdi ki, bir neçə nəsil dəmiryolçuların yaşadığı bütöv bir kənd bir neçə saat ərzində yanaraq yerlə yeksan olub.
Məktəbli qızlardan biri illər sonra xatırlayıb:
“Bir vaxtlar küçə olan yerlə gedirdik, əvvəl orda insanlar yaşayırdı, pəncərələrdən musiqi səslənir, uşaqlar həyətlərdəoynayırdılar. Pəncərələr, həyətlər yox idi. Bir kül yığını vardı. Heç bir küçə yox idi, sadəcə kül və bacalar..."
"İnsanları xəbərdar etməli idilər, ancaq qaçdılar"
Brejnevin durğunluq dövründə tacirlərin çoxluq təşkil etdiyi Sızran şəhəri AvtoVAZ-ınəsas hissələri istehsalçısı və Kuybışev (indiki Samara) bölgəsindəən böyük dəmir yolu qovşağı idi. Buna baxmayaraq, əyalətlərdə demək olar ki, hər yerdə olduğu kimi burada da ərzaq qıtlığı hiss olunurdu. 1980-ci illərin əvvəllərində şəhərin mağazalarında şəkər yox idi. Sızran sakinləri hətta bunun üçün qonşu Penza bölgəsinə də alverə gedirdilər.
1980-ci il sentyabrın 19-dan 20-nə keçən gecə, təxminən saat 01:40 radələrində qatarların gəldiyi Sızran-1 stansiyasında donqarda dayanmış propan-butan qazı daşıyan vaqon “iş qaydalarının kobud şəkildə pozulması nəticəsində” deşildi. Daha sonra günahkarın 27 yaşlı növbətçi ValeriVoronkov olduğu müəyyən ediləcəkdi. O, rəsmi göstərişlərə zidd olaraq tabeliyində olanlara maye qaz daşıyan bir neçə çəni aşağı endirməyi əmr etmişdi.
O, nədənsə çənin üzərindəki işarəyə məhəl qoymadı ki, bu işarə vaqonun yalnız manevr lokomotivi ilə hərəkət etməli olduğunu göstərirdi.
Hadisədə daha sonra 28 yaşlı köməkçi LeonidFurajkinin adı çəkilirdi. İstintaq müəyyən etdi ki, o, sistern avtomobilinin buraxılmasına veto qoya bilərdi, lakin bunu etməyib. Həmin faciəli gecəyə qədər dəmiryolçular bir neçə dəfə faciədən xilas olmuşdular. Lakin sonra bu şansları olmadı: sürəti azaltmaq üçün donqarlarda quraşdırılmış əyləclər mazutla isladılmış və vaqon sisternlərinin qatarını dayandıra bilməmişdi.
Fəlakətin qarşısını 31 yaşlı fəhlə Aleksandr Podnebesov ala bilərdi, onun işi avtomobilləri xüsusi əyləc başlığı ilə saxlamaq idi. Bununla belə, təlimatlara zidd olaraq əyləc başlığı da quraşdırılmamışdı.
Nəticədə Polşaya göndərilməsi planlaşdırılan 36 tonluq tanker təxminən saatda 30 kilometr sürətlə (manevr əməliyyatları üçün icazə verilən sürət saatda 3 kilometrdir) irəlidə olan sement daşıyan yük maşınına çırpıldı, maye qaz sızmağa başladı və Maşinistlər qəsəbəsinə yayıldı. Amma əməkdaşlar nə rəhbərliyə, nə də yanğınsöndürmə idarəsinə məlumat verdilər.
Sonradan məlum olacaqdı ki, əməkdaşlardan biri qaz sızmasından yaxşı heç nəgözlənilmədiyini tam dərk edərək sadəcə oradan qaçıb. Halbuki yatmış qəsəbənin yaşamaq üçün cəmi bir neçə dəqiqəsi var idi.
Saat 2:15 radələrində qaz-hava qarışığı parladı. Detonator sirr olaraq qaldı. Sonra bir-birinin ardınca daha iki partlayış baş verdi.
Sızran Yanğından Mühafizə İdarəsinin inspektoru, daha sonra isə Rusiya Fövqəladə Hallar Nazirliyinin Samara vilayəti üzrə Federal Yanğından Mühafizə Xidmətinin rəhbərlərindən biri olan ViktorMatiyevskinin qeyd etdiyi kimi, partlayışlara tez alışan qazlar və mayelər daşıyan qatarın düzgün aparılmaması səbəb olub. Birləşmə funksiyası daşıyan boş vaqon propan çənini deşib və nəticədə o, kəndə sızıb.
"Əgər külək stansiyaya doğru əssəydi, daha dəhşətli olardı. Bu yanğın daha dəhşətli olardı. Vaqonu təpədən aşağı endirənlər insanları xəbərdar etməli idilər, amma onlar sadəcə qorxdular və qaçdılar. Sonra isə çoxlu sayda insanın ölümünə səbəb olan dəhşətli faciə baş verdi", - deyə Daxili İşlər Nazirliyinin ehtiyatda olan polkovniki deyib.
Hər ev bir dəqiqədə yandı
Yanğınsöndürmə briqadaları hadisə yerinə çox tez çatdı, çünki 1970-ci illərin ikinci yarısında SSRİ-də dövlət yanğın nəzarətini yaxşılaşdırmaq üçün tədbirlər görülmüşdü. Bir neçə dəqiqəərzində bütün mövcud resurslar Maşinistlər kəndinə göndərildi. Növbəti yanğınlar zamanı Sızranda tək yanğınsöndürən maşın növbədə qaldı. Kuybışev vəTolyattidən dəəraziyə bölmələr göndərildi.
Yanğınsöndürən Sergey Barakinin sözlərinə görə, Maşinistov qəsəbəsi üzərindəki nəhəng parıltı Sızranın mərkəzində aydın görünürdü. Barakinin bölməsi hadisə yerinə gələndə yanan evləri söndürmək onsuz da əbəs idi - onlara çatmaq mümkün deyildi. Amma dizel yanacağı çənləri qəsəbəyə bitişik dəmir yollarında dayanmışdı və yanğın onlara da keçsəydi, fövqəladə vəziyyətin fəsadları daha da fəlakətli olardı.
“Həmin gecə biz qəsəbəyə təzəcə yaxınlaşanda mən bir oğlanın paltarları yana-yana evdən qaçdığını gördüm”, - yanğınsöndürən OleqPerşenkov ifadəsində deyib:
"Onu su ilə söndürdük. Sadəcə olaraq, blokun içərisinə daxil olmaq mümkün deyildi,hər ev bir neçə dəqiqəərzində yanıb. Hətta brezentdə, dəbilqə geyinmiş və tamamilə su ilə örtülmüş olsa da, yanğınsöndürən binaya yaxınlaşa bilmirdi. Buna görə də yanğını söndürməyə yox, qarşısını kəsməyə məcbur olduq".
Ölümcül səhv
Həmin vaxt Sızranda bir çox dəmiryolçuların qohumları həftə sonu ora ziyarətə gəlirdilər. Həyətlərində çənlərində benzin olan avtomobillər dayanmışdı, az qala hər evdə qaz balonu var idi və bu yanacaq fəlakətin miqyasını daha da artırmışdı. Yanğının episentrində temperatur o qədər yüksək olub ki, yanğından uzaqda yolda dayanmış “Ural” markalı yük maşınlarının boyası qopurdu.
İnsanlar yataqlarında kəskin tüstüdən boğulurdu. Bəziləri ümidsizcəsinə zirzəmidə gizlənməyə çalışdılar, bu, ölümcül bir səhv idi.
Matiyevskin xatırlayır ki, Maşinistlər kəndinə gələndə birinci və ikinci sıra evlər praktiki olaraq yox olmuşdu, üçüncü sırada isə yalnız bir bina zədəsiz qalmışdı. O ciddi şəkildə iddia edib ki, möcüzəvi şəkildə sağ qalıb, çünki sahibi ikona ilə evin ətrafında gəzirmiş.
Yalnız ilkin partlayışdan sonra evləri yanmayanlar sağ qalıb. Qalanları dərhal yanıb:
"Yadımdadır, uşağı olan bir qadın qaçmağa çalışırdı, o, körpəni qucağında saxlayırdı, sonra o evdə yanaraq öldü. Bütün bunlara baxmaq qorxunc idi".
Partlayış yerinə gələn tibb işçiləri ilkin tibbi yardım göstərib, ağrıkəsicilər verib, zərərçəkənlərə sarğı bağlayıblar.
Hava da yanırdı
“Həmin gecə biz növbətçi idik ki, qəfildən təcili xəbər aldıq: “Bütün komandalar Maşinistlər kəndinə getsin”, – o vaxt təcili yardımın feldşeri olan NatalyaSubbotkina bildirib:
"Gələndə anladıq ki, hətta hava da yanır. Dəhşətli idi. Bəzi insanların pəncərədən tullandığını, başqalarının isə artıq alova bürünərək küçələrdə qaçaraq "oğlum, qızım!" deyə qışqırdığını gördüm. Hər maşına birdən 8 nəfəri, ilk növbədə qocaları və uşaqları mindirdik. Onların bir çoxunun dərisi corab kimi cırıq-cırıq idi, saçları isə yanmış və bükülmüşdü”.
Yerli sakin Sergey Seliverstov xatırlayır ki, birdən hər şey alovlananda o, mətbəxə qaçıb və yanğını söndürə biləcəyini düşünüb. Daha sonra o, alovdan qaçmağa çalışıb:
“Heç kim nə baş verdiyini başa düşmədi: hətta dözülməz istidən küçələrdəki asfalt da əriyirdi. Tezliklə mən daha yeriyə bilmədim, sadəcə huşsuz halda süründüm. Kuybışevdə, yanıq mərkəzində oyandım. Dərimin 75 faizi yanmışdı, hamı dedi ki, belə yanıqlarla yaşamaq olmaz".
Bir dəfə həkim Seliverstova ağrıkəsici iynə vurmaqdan imtina etdi və narkotik aludəçisi olmamaq üçün xəstələri spirtlə uyutmağı təklif etdi. Sarğılar dəyişdirilərkən Sergey mahnı qışqırırmış, daha sonra 150 qram spirtli içki qəbul edib və huşunu itirib.
Möcüzəvi şəkildə sağ qalan tək o deyildi. Dəmiryol işçisi ValeriRubinov və həmkarı işdən evə gedərkən onların gözlərinə “göyə kimi çatan” alov sütunu dəyib, ardınca gurultulu alov dalğası gəlib:
“Dəhşətli isti məni yandırıb-yaxardı, maşından düşdüm və bacardığım qədər sürətlə yola qaçdım. Təxminən yüz metr qaça bildim, amma alov divarı arxamda yuvarlanaraq, yavaş-yavaş mənə yaxınlaşaraq belimi yandırırdı”.
Rubinov son gücü ilə soyundu və sürünərək açıqlığa çıxdı. Dərisinin 45 faizindən çoxu yandı, lakin sağ qaldı.
Sızran-1 stansiyasında təmizlik işçisi olan, uşaqlıqda faşist işğalından sağ çıxmış ValentinaQorelova partlayış zamanı işdə olduğundan sağ qalıb, lakin evdə yatan əri ağır yanıq xəsarətləri alaraq dünyasını dəyişib. Zərərçəkənlərin təxliyəsi səhərə qədər bitməyib. Ən ağır yaralananlarhelikopterlə Kuybışev vəTolyattidəki tibb müəssisələrinə çatdırılıb.
Kənd buldozerləkürünüb, yerində ağcaqayınlıq salınıb
Sentyabrın 22-də kənd sakinlərinin qalıqları mərmi qutularına yığılıb, sentyabrın 23-də isəərazinin təmizlənməsinə başlanılıb.
Həmin gecə 44 ev və 12 nəfər yanıb. Maşinistlərin daha 29 sakini xəstəxanalara yerləşdirilsə də, sağ qalmayıblar. Ağır yanıqların qurbanı olan 7 nəfər əzalarının amputasiyası, görmə itkisinə məruz qalıb, və ya daimi əlil olub. İyirmi beş zərərçəkənin xəsarətləri daha az ağır hesab edildiyi üçün onlara dərhal qan verməkdən imtina edilib. Hadisə nəticəsində ölənlərin ümumi sayı 200-ü ötüb.
Sağ qalan yanğın qurbanları müvəqqəti olaraq Sızrandakı hərbi xidmətə çağırış məntəqəsindəyerləşdirilib, onlara yeməkxanada pulsuz yemək və geyim üçün çeklər verilib. Qan donorluğu çağırışına 1700-dən çox insan cavab verib. Maşinistlər qəsəbəsinin qalıqları buldozerləkürünüb, yerində ağcaqayınlıq salınıb.
Faciədə təqsirli bilinən şəxslər Sızran-1 stansiyasının mühafizəçisi Voronkov, qatar idarəçisinin köməkçisi Furajkin və çəkməçi Podnebesov hesab edilib. Məhkəmə qəzadan 9 ay sonra baş tutub. İlk iki müttəhim altı il, üçüncüsü isə üç il müddətinə azadlıqdan məhrum edilib. Sızran sakinlərinin bir çoxu bu adamları sadə “günahkarlar” hesab edirlər. Onlar cəzalandırıldılar ki, fəlakətin əsl günahkarları ədalətdən yaxa qurtarsınlar.
31 yaşlı Podnebesov həbsxanada yeni cəza alıb və az sonra dünyasını dəyişib. Azadlığa çıxandan sonra Furajkin ucqar kənddə məskunlaşıb, şərti azadlığa buraxılan Voronkov isə dəmir yoluna qayıdıb.
Fəlakətin faydalı bir dərsi olub. Təhlükəsizlik qaydaları indi yaşayış binalarının çeşidləməmeydançalarındanən azı 200 metr aralıda yerləşdirilməsini tələb edir.
