Məktəbəqədər təhsil sadəcə uşaqlara baxmaq və ya onları məktəbə hazırlamaq deyil, bu, bütün inkişaf sahələrini əhatə edən kompleks bir investisiyadır. Təhsil sisteminin ilk və ən vacib pilləsi olan bu mərhələ, uşağın koqnitiv (idrak), sosial, emosional, fiziki və nitq inkişafı üçün misilsiz imkanlar yaradır.
İlk beş yaş dövrü, uşağın beyninin ən sürətli inkişaf etdiyi dövrdür. Alimlər bu dövrü "qızıl pəncərə" adlandırırlar. Bu müddət ərzində beyində saniyədə minlərlə yeni sinir əlaqəsi yaranır. Keyfiyyətli məktəbəqədər müəssisələr və proqramlar, uşağa zəngin və stimullaşdırıcı bir mühit təqdim edərək, bu əlaqələrin güclənməsinə birbaşa təsir göstərir.
Erkən yaşda inkişaf proqramlarının uşağın gələcək uğuruna əsas bir neçə təsiri var:
Koqnitiv bacarıqların güclənməsi - Məktəbəqədər təhsil proqramları uşaqların məntiqi təfəkkürünü, problem həll etmə bacarıqlarını və kreativliyini inkişaf etdirir. Rəqəmlər, hərflər, rənglərlə erkən tanışlıq və müxtəlif mövzular ətrafında aparılan müzakirələr uşağın akademik potensialını artırır. Araşdırmalar göstərir ki, keyfiyyətli məktəbəqədər proqramlardan keçən uşaqlar, sonrakı məktəb illərində daha yüksək oxu və riyaziyyat göstəricilərinə malik olurlar. Bu, onların məktəbə daha motivasiyalı və öyrənməyə hazır gəlməsi ilə nəticələnir.
Sosial və emosional inkişafın əsası - Bəlkə də məktəbəqədər təhsilin ən mühüm töhfələrindən biri, uşaqların sosial və emosional intellektini formalaşdırmasıdır. Bağça mühiti uşaqlara paylaşmağı, növbə gözləməyi, empatiya qurmağı, münaqişələri dinc yolla həll etməyi öyrədir. Müəllimlər və həmyaşıdları ilə qarşılıqlı əlaqədə olmaq, uşağın özünüifadə etmə və özünə inam hissini artırır. Bu bacarıqlar gələcəkdə həm peşəkar karyerada, həm də şəxsi münasibətlərdə uğurun açarıdır.
Dil və nitq bacarıqlarının sürətli inkişafı - Müxtəlif ünsiyyət formaları, hekayə oxuma, nəğmələr və dialoqlar uşağın lüğət ehtiyatını zənginləşdirir və düzgün cümlə qurma bacarığını inkişaf etdirir. Güclü nitq bacarıqları təkcə akademik irəliləyiş üçün deyil, həm də gələcəkdə fikirləri aydın ifadə etmək və effektiv ünsiyyət qurmaq üçün vacibdir.
Bərabər başlanğıc şansı - Məktəbəqədər təhsil, xüsusilə də aztəminatlı ailələrdən olan uşaqlar üçün bərabər başlanğıc şansı yaradır. Tədqiqatlar göstərir ki, bu proqramlar sosial-iqtisadi fərqlərdən yaranan inkişaf boşluqlarını kiçiltməyə kömək edir. Keyfiyyətli proqramlar sayəsində, bütün uşaqlar məktəbə eyni səviyyədə bilik və bacarıqlarla başlaya bilər ki, bu da cəmiyyətdə sosial mobilliyə müsbət təsir göstərir.
Məktəbəqədər təhsil müəssisələri uşağın inkişafında mühüm rol oynasa da, valideynlərin dəstəyi və iştirakı bu uğurun əsasını təşkil edir. Evdə oxuma, uşaqla ünsiyyət qurma və onun fəaliyyətlərinə maraq göstərmə, bağçada öyrənilənlərin möhkəmlənməsinə kömək edir.
Fikrimcə, eyni zamanda, dövlətin üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Keyfiyyətli, əlçatan və universal məktəbəqədər təhsil sisteminin yaradılması hər bir ölkənin gələcəyinə yatırımıdır. Tərbiyəçi-müəllimlərin ixtisasının artırılması, müasir proqramların tətbiqi və inkişafetdirici təhsil mühitinin təşkili bu sahədə əsas prioritetlər olmalıdır.
Mövzu ilə bağlı ixtisas seçimi və gələcək karyera üzrə mütəxəssis, təhsil üzrə ekspert Ramin Nurəliyev Olaylar.az-a danışıb. Ekspert bildirib ki, məktəbəqədər təhsil uşağın kognitiv inkişafına, məktəbə hazırlığına və şəxsiyyət kimi formalaşmasına ən vacib bacarıqları qazandırır. Əslində məktəbəqədər təhsil ibtidai təhsilin ilkin bir mərhələsidir. Burada uşaqlar müəllimlər və tərbiyəçilər tərəfindən lazımi bilik və bacarıqları mənimsəyirlər. Məktəbəqədər təhsildə uşağa məntiqi təfəkkür aşılanır, kognitiv inkişaf mərhələləri dəstəklənir. Kognitiv inkişaf - verilən məlumatı anlama, mənimsəmə və xarici təsirlərdən öyrənmə bacarığının formalaşması deməkdir. Bu mərhələdə uşaq verilən biliyi qəbul etməyi, məntiqi əsaslandırmağı, səbəb-nəticə əlaqələrini qurmağı öyrənir. Təhsil ilə yanaşı, tərbiyə də əsas önəm daşıyır. Çünki burada tərbiyəçi müəllimlər uşağı həm məktəbə, həm də ibtidai sinifə hazırlayırlar. İlk mərhələdə uşaqlara müəllim kimdir, müəllimə qarşı davranış necə olmalıdır, məktəbdə davranış qaydaları nələrdir kimi fundamental məqamlar öyrədilir. Oxuma-yazma bacarıqları isə tam şəkildə verilməsə də, ilkin addımlar atılır. Ən önəmlisi isə məntiqi təfəkkürün inkişafı, sosial davranış qaydalarının formalaşdırılması və tədris prosesinə uyğun hazırlıqdır. Məsələn, uşaqlar oyun vasitəsilə məntiqi nəticələrə gəlməyi, davranış və tərbiyə normalarını mənimsəyirlər. Bu isə ibtidai sinifdə onların həm dərs prosesinə, həm də sosial mühitə uyğunlaşmasını asanlaşdırır. Məktəbəqədər təhsil almış uşaqla almamış uşaq arasında müqayisə aparanda da fərq aydın görünür.
Erkən yaş proqramlarının təsiri
Mütəxəssis qeyd edib ki, erkən yaşda uşaqlarda inkişaf etdirilən özünü tənzimləmə və sosial bacarıqlar onların gələcək həyat uğuruna çox müsbət təsir göstərir. Uşaqların davranışlarını idarə etməyi, başqaları ilə ünsiyyət qurmağı öyrənməsi gələcəkdə həm təhsil həyatında, həm də peşə fəaliyyətində böyük rol oynayır. Bəzən valideynlər uşağı sakitləşdirmək üçün ona telefon verirlər. Uşaq bir müddət sonra valideynin etdiyi addımları izləyir, video keçidlərini öyrənir, hətta axtarış yerindən istifadə edir. Bu, təfəkkürün mərhələ-mərhələ inkişaf etdiyini göstərir. Əgər sadəcə texnologiya belə öyrənmə mexanizmini hərəkətə gətirirsə, məktəbəqədər təhsil proqramlarının verdiyi mesaj və bacarıqlar uşağın həyatına daha böyük təsir göstərir. Əgər tərbiyəçi müəllimlər uşaqlara düzgün tərbiyə metodlarını, məntiqi düşünməni aşılaya bilsələr, şagird gələcəkdə bütün mərhələləri daha asan qət edəcək. Bu təsir həm sosial, həm tərbiyəvi, həm də bilik baxımından özünü göstərir. Əsas şərt - bu proseslərin dövlətin təsdiq etdiyi tədris proqramına uyğun aparılmasıdır.
Azərbaycan məktəbəqədər təhsil proqramları və beynəlxalq təcrübə
R. Nurəliyev əlavə edib ki, Azərbaycanda məktəbəqədər təhsil proqramları ümumilikdə normal və qənaətbəxşdir. Lakin əsas çatışmazlıq müəllim və tərbiyəçilərin bilik və savad səviyyəsindədir. Təəssüf ki, müəllimlərin təxminən 50 faizi tədris proqramına tam əməl etmir. Tədris planına uyğun dərslər keçilmədikdə, uşaqların inkişafında boşluqlar yaranır. Məsələn, müəllim uşaqlara sadəcə oyuncaq verib özü telefonla məşğul olursa, bu, gələcəkdə ciddi fəsadlara səbəb olur. Valideynlər də bu məsələdə məsuliyyətli olmalı, uşaqlarının tədris proqramına uyğun dərs keçib-keçmədiyini izləməlidirlər.
Beynəlxalq təcrübədə isə əsas üstünlük məntiqi təfəkkürün inkişafına verilir. Müasir dünyada texnologiya, süni intellekt, rəqəmsal bacarıqlar ön plana çıxır. Buna görə də Azərbaycan məktəbəqədər təhsilində də məntiqi düşüncə, yaradıcı təfəkkür və texnologiya ilə tanışlıq elementləri daha çox yer almalıdır. Məsələn, uşaqlara informatika dərsi keçmək erkən olsa da, məntiqi oyunlar, düşüncəvi tapşırıqlar, sadə rəqəmsal məşğələlər proqramlara daxil edilə bilər.
Rəqəmsal dövr və yeni yanaşmalar
Ekspertin sözlərinə görə, gələcək əmək bazarı süni intellekt və texnologiya üzərində qurulacaq. Bu səbəbdən uşaqların məntiqi düşüncəsini inkişaf etdirən oyunlar, proqramlar və məşğələlər erkən yaşda onlara təqdim olunmalıdır. Məsələn, uşağa kompüterdə bir proqramın necə hazırlandığı barədə sadə mesaj verilə bilər. Uşaqda maraq oyadılmalı, "Bu proqramı görəsən kim hazırlayıb?", "Videogörüntü necə işləyir?" kimi suallar şüuruna yeridilməlidir. Bu, gələcəkdə onun texnoloji dünyaya uyğunlaşmasını asanlaşdırar.
Valideynlərin rolu
Təhsil eksperti bildirib ki, valideynin rolu məktəbəqədər təhsil prosesində həlledicidir. Valideyn uşağı evə gəldikdən sonra soruşmalıdır: "Bu gün nə öyrəndin? Nə işlə məşğul oldun?" Həmçinin valideyn mütləq tədris proqramı ilə tanış olmalı, övladının öyrəndiklərini bu proqramla müqayisə etməlidir. Əgər müəllim proqrama uyğun dərs keçmirsə, valideynlər birlikdə təhsil müəssisəsinin rəhbərliyindən tələb etməlidirlər.
Çox vaxt valideynlər yalnız digər məsələlərdə birlik nümayiş etdirirlər, amma övladlarının gələcəyi üçün eyni addımı atmırlar. Halbuki bütün valideynlər birlikdə tələb etsələr, müəllimlər də məcburən proqrama uyğun dərs keçməyə başlayacaqlar.
"ELM" ictimai birliyinin rəhbəri, elm və təhsil üzrə ekspert, fəlsəfə doktoru Səbuhi Abdullayev Olaylar.az-a açıqlamasında bildirib ki, məktəbəqədər təhsil 1-ci sinfə başlayanlar üçün çox böyük rola malikdir. Belə ki, bu dövdə məktəblə tanışlıq, ümumi biliklər və özünüifadə formalaşır. Bu bir tərəfdən ilkin bilikləri formalaşdırmaqla yanaşı, həm də partada oturmaq, dinləmək, cavab vermək, özünüifadə və əsas olaraq evdən məktəb mühitinə keçmə prosesi formalaşır.
Ekspert qeyd edib ki, məktəbəqədər təhsil üçün təyin edilmiş standart proqram və qaydalar əsasında təlimlər aparılır. Bu da öz növbəsində ilk sinfə qədəm qoymaq üçün keçid prosesini təmin edir. Tətbiq edilən kurikulum məktəblərdə keçirilən dərs proqramına uyğunluq təşkil edir. Daha çox ümumi standarlarla tənzimlənir.
Düşünürəm ki, məktəbəqədər təhsil iş bazarı üçün yox, elə məktəbə hazırlıq prosesini təmin etməlidir və bu belədir.
"Övladlarımız üçün məktəbəqədər təhsil sistemin ilk mərhələsi olduğu üçün burada valideynlərin çox böyük təsiri var. İlk olaraq övladlarını məktəb təxəyyülü formalaşdırmalı daha sonra məktəbdə keçirilən bilgiləri mənimsədilməsi üçün evdə məşqlər etdirmək vacibdir", - deyə ekspert sonda vurğulayıb.
Nəticə olaraq, məktəbəqədər təhsil və erkən inkişaf proqramları təkcə uşağın yaxın gələcəyini - məktəb illərini deyil, həm də onun şəxsiyyət kimi formalaşmasını, sosial adaptasiyasını, karyera uğurunu və ümumilikdə xoşbəxtliyini proqnozlaşdıran bir faktordur. Bu, sabahın savadlı, düşüncəli və məsuliyyətli vətəndaşlarını yetişdirmək üçün ən erkən və ən güclü vasitədir.
Hər bir valideyn və dövlət qurumu, uşaqların ilk illərinə edilən bu qiymətli investisiyanın dəyərini anlamalı və onu prioritet hesab etməlidir.
Sevda Dəniz
