Bakı. Trend:
Nə təmtəraqlı fanfarlar var, nə pafos dolu çıxışlar. Avropasadəcə tarix küləyinə düşmüş yetkin bir orqanizm kimi davranır:səssiz, planlı, bəzən isə tələsik, bu da sistemli qərarlarındoğulmasına gətirir. NATO-nun prinsipləri dəyişir, milliparlamentlər büdcə qaydalarını yenidən yazır, müdafiə konsernləriistehsal zəncirlərini yenidən qurur, şərq cinahında elektrik şəbəkəoperatorları transformator məntəqələrinə beton “jiletlər” vəanti-dron torları geyindirir. Bütün bunların arxasında heç bir“marş romantikası” yoxdur - yalnız riskin uzun hesabı var və buhesabda Rusiya uzun illər üçün strateji rəqib kimi göstərilir.
Yeni qayda: 2 faiz artıq azdır
Əsas dönüş nöqtəsi hərbi xərclərlə bağlı yeni göstəricilər oldu.“ÜDM-in 2 faizi” artıq dövrün tələblərinə cavab vermədiyi üçün,2025-ci ildə NATO liderləri iki mərhələli çərçivə razılaşdırdılar:növbəti onilliyin ortalarına qədər “baza” müdafiə xərclərinitəxminən 3,5 faizə qaldırmaq və ümumi təhlükəsizlik xərclərini(ikili təyinatlı infrastruktur, kritik texnologiyalar, dayanıqlıq)ÜDM-in 5 faizi səviyyəsinə çatdırmaq. Hüquqşünaslar ifadələrləoynayır, iqtisadçılar hesablayır, amma məğz dəyişmir:planqaldırılıb və ödəmək baha başa gələcək.
Trampın siqnalı və Avropanın reallığı
Siyasi fon aydındır. ABŞ prezidenti Donald Tramp açıq deyir ki,Avropa İttifaqının dəstəyi ilə Ukrayna ərazilərini qaytara bilər.Polşa baş naziri Donald Tusk isə bu mesajı diplomatik dildən realhəyata çevirir: bu, ABŞ-ın iştirakını azaltmaq və məsuliyyətiAvropanın üzərinə qoymaq niyyətidir. “Həqiqət illüziyadanyaxşıdır”, – deyə o vurğuladı. Avropa məntiqində bu bir mənayagəlir: “öz gücünə arxalanmaq” artıq şüar deyil, məcburi normasayılır.
Müharibə iqtisadiyyatı başlayır
Brüssel artıq vahid sənaye təhlükəsizlik siyasəti qurub. 2024-cüildə Avropa Müdafiə Sənayesi Strategiyası qəbul olunduqdan sonra,2025-ci ildə işin praktik mərhələsi başladı: birgə satınalmalar,Avropa tədarük zəncirlərinə üstünlük və mərmilərin, barıtınaqressiv şəkildə istehsalının artırılması. Məqsəd sərtdir: 2025-ciilin sonuna qədər cəbhədəki real istehlak tempini ötüb keçənartilleriya sursatı istehsalına çatmaq və ehtiyat bazasıformalaşdırmaq. Rheinmetall Almaniyada və Baltikdə zavodlar açır,Eurenco nitrosellüloza istehsalını bərpa edir, Skandinaviyaölkələri Nammo ilə birlikdə iri çərçivə sazişlərinə imza atır. Buartıq plan deyil – müqavilələr, tikinti meydançaları və istehsalsexləridir.
Yeni cəbhə xəritəsi: Şərqdə ağır briqadalar
Hava və quru qüvvələrinin yerləşdirilməsi dəyişir. Almaniyaİkinci Dünya müharibəsindən bəri ilk dəfə daimi ağır briqadanıLitvada yerləşdirir. 2027-ci ilə qədər tam döyüş hazırlığınaçatacaq bu briqada, Riqadan Varşavaya qədər NATO-nun müdafiə belsütunu sayılacaq. Bənzər çoxmillətli qruplar artıq Şərq cinahınınsəkkiz ölkəsində mövcuddur. Məqsəd sadədir: potensial zərbəbaşlasa, ilk günlərdə vaxt udmaq – əsas qüvvələr hələ Avropanındərinliyindən gələnə qədər.
Suvallk boğazı – Avropanın zəif yeri
Xəritə amansızdır. Belarusla Kalininqrad arasında yerləşən darSuvallk boğazı həm sülh, həm də “boz dövr” üçün riskli nöqtədir.Ora bağlansa, Baltika ölkələri yalnız dəniz və hava yolları ilətəmin oluna bilər. Buna görə də məhz bu bölgədə kritikinfrastrukturun müdafiə layihələri canlanıb: transformatorlarınzirehlənməsi, şəbəkə qovşaqlarının qorunması, nadir avadanlıqlarınehtiyat anbarları yaradılır. Ukrayna dərsləri tam mənada öyrənilib– indi energetiklərlə hərbçilər birgə fiziki müdafiənin yenistandartlarını yazır.
Görünməz cəbhə – suyun altında
Baltikdən Şimal dənizinə qədər qaz və optik xətlərinzədələnməsindən sonra NATO dənizaltı infrastrukturu qorumaq üçündaimi koordinasiya qurur: patrullar, sensorlar, kəşfiyyat məlumatmübadiləsi, mülki dəniz xidmətlərinin hərbi sistemlə“birləşdirilməsi”. Çünki artıq Baltik dənizindəki kabel aerodromqədər vacib hədəf sayılır – bu da “ekzotika” yox, yenitəhlükəsizlik rutini deməkdir.
Vilnüs sammitindən sonra təsdiqlənən NATO-nun regional planlarımüdafiə abstraksiyasına son qoydu. Artıq hər ordunun öz sahəsi, özkörpü və dəmir yolu hesabı, öz limanları, öz “boğaz nöqtələri” var.2024–2025-ci illərdə alyans Soyuq müharibədən bəri ən böyüktəlimləri keçirdi – parad üçün yox, logistika üçün. KolonnalarPortuqaliyadan və Almaniyadan şimala və şərqə doğru hərəkət etdi,tənzimləyici qovşaqlardan keçidlər, hərbi eşelonların istiqamətdəyişməsi, liman və aerodromlar üzərindən yüklərin daşınması məşqedildi. Elə bu planlar üzərində də Şərq cinahında batalyon vəbriqada qrupları formalaşdırılır.
Sabah müharibəyə hazırlıq kimi görünürmü?
Yox. Real qiymətləndirmə belədir: Rusiya Ukraynada ilişib qalıb və“ikinci cəbhə”ni dərhal açmaq – yenidən silahlanma və şəxsi heyəttoplanmadan – ciddi müzakirə mövzusu deyil. NATO-da və ayrı-ayrıpaytaxtlarda “2029-cu ildən sonrakı dövr” deyəndə söhbət hücumtarixindən yox, planlaşdırma pəncərəsindən gedir: müdafiəinvestisiyalarının, təmir proqramlarının, yeni istehsal güclərinin,hazırlıqlı ehtiyatların və tam döyüş qabiliyyətli briqadaların birvaxtda yetişəcəyi mərhələdən. Hazırda NATO-nun bütün sənədləri məhzbu pəncərə üçün yazılır.
Hibrid müharibə – artıq fon yox, gündəlik reallıqdır
Su altı infrastrukturların zədələnməsi, hava limanları üzərindəuçan dronlar, sərhədə “səhvən” girən kəşfiyyat təyyarələri, rabitəpeyklərinin korlaşdırılması, energetika şirkətlərinə qarşısəs-küylü kiberhücumlar – bunların hamısı həmin “boz zona”nınelementləridir. NATO artıq bu sahədə sistemli cavab verir: dənizaltında daimi müşahidə və müdafiə missiyaları, havada növbəçiqüvvələr və inteqrasiya olunmuş HHM mərkəzləri, quruda isə “drondivarı” və hərbi-sivil dispetçerlər arasında vahid məlumatprotokolları. Bu, hücum deyil – təhlükəsizliyin sanitar zonasıdır.Avropa onu qabaqcadan çəkir ki, sabah seçicilərə “niyətransformatorlar partladı və internet getdi” izah etməsin.
Pul – məsələnin quru əsasıdır
Polşa müdafiə xərclərini ÜDM-in 5 faizinə qaldırır və buna uyğunfiskal çərçivəni dəyişir; Almaniya “borc əyləcini” yumşaldır vəLitvadakı briqadanın illərlə orada qalması üçün yeni büdcədüzəldir; Britaniya onilliyin sonuna qədər 2,5 faiz planıtəsdiqləyib, növbəti parlamentdə 3 faizə çıxmaq hədəfi qoyur;Fransa isə 2030-cu ilə qədər 413 milyard avroluq silahlanmaproqramını betonlaşdırır. Bunlar reklam rəqəmləri deyil – gələcəkorduların tərkibini, anbarlardakı sursat həcmini və limanlarınüzərindəki HHM sıxlığını müəyyən edən real büdcə quruluşudur.
Təchizatın geosiyasəti – ayrıca cəbhədir
Avropada nitrosellüloza çatışmazlığı sistemli zəifliyi üzəçıxardı – bu səbəbdən qitədə kimya sənayesi hərbi standartlarauyğunlaşdırılır, mülki kimya müəssisələri hərbi rejimə keçir. Polşamilyardlarla avro yatırır ki, böhran anında yanacaq nə hava, nə dəzirehli texnika üçün “şlanqla” deyil, NATO boru kəmərləri sistemiilə axsın. Müharibə tənliyində qalib odur ki, yanacağı və barıtıehtiyatda, logistik düyünləri isə qorunan və bir-birinə bağlıvəziyyətdə saxlayır.
Nüvə eskalasiyası hələ də ən ağır məsələdir
Amma o da planlaşdırmanın bir hissəsinə çevrilir. Taktiki nüvəsilahı artıq açıq diskussiyalarda tez-tez səslənir, lakin bu,əslində Avropanın “səviyyəvi çəkindirmə” modelini gücləndirir.Cəmiyyət nə qədər aydın başa düşürsə ki, nüvə riski adi müharibəilə birbaşa bağlıdır, hər cür eskalasiyanın siyasi qiyməti bir oqədər qalxır. NATO bu balansı müttəfiqlərin nüvə qüvvələrinəəsaslanaraq qoruyur və “genişlənmiş çəkindirmə” rejimini nüvəsizüzvlər üçün saxlayır.
Avropa böyük müharibəyə hazırlaşır – amma fərqli tərzdə
Bu, səngərlərə qaçış deyil, resurs intizamıdır. Burada dəyərliolan təkcə bəyanatın səsi deyil, iki-üç ildən sonra zavodları,briqadaları, ehtiyatları, HHM sistemlərini və tibbi logistikasıhazır şəkildə göstərə bilməkdir. Bu, sülhü təmin etmir, ammaaqressiyanın qiymətini kəskin artırır – yəni çəkindirməni realedir. XXI əsrdə o, artıq paradların sayıyla deyil, transformatorunüstündəki betonun qalınlığı, sursat anbarlarının dərinliyi,radarların düşmən dronunu tapıb ucuz neytrallaşdırma sürəti vəalman briqadasının Kaunasa çatma vaxtı ilə ölçülür.
Problemlər hardadır?
Orada ki, Avropanın müdafiə sənayesi iyirmi il sülh ritmindəyaşayıb və indi özünü ötür. Kimya sektorundakı dar boğazlar,mühəndis çatışmazlığı, elektron komponent uğrunda rəqabət,bürokratik tenderlər və ixrac hüquqi çərçivələri prosesləriləngidir. ABŞ belə 2025-ci ildə 155 mm-lik mərmilər üzrə özhədəflərindən geri qalırdı – Avropa isə, milli fərqliliklər vəstandartlar içində, daha çox “dar boğazlara” dirənir. Ona görə dəindi Brüsseldə siyasi təzyiq artır: istehsal seriyalarınısürətləndirmək, “Aİ daxilində” üstünlüklər vermək, hərbimüqavilələr üçün “yaşıl dəhlizlər” açmaq və milli suveren müdafiəsiyasətinə keçmək – hansı ki, dünənə qədər çox bahalısayılırdı.
Güclü tərəflər isə oradadır ki, Avropa ənənəvi olaraqgüclüdür
Bu sahələr: aviasiya, orta mənzilli HHM, “yer–yer” raketləri,radiolokasiya, radioelektron mübarizə, kibertəhlükəsizlik və – birqədər gözlənilməz – infrastruktur müdafiəsidir. Bəli, bu sahə bəlkədə ən cansıxıcı görünür, amma məhz o, “transformator stansiyasınahücum”u “beton üzərində toz və siqnal səsi”nə çevirir. O,limanların PVO “çətiri” altında işləməsini, aerodromların isə birtək yol xəttindən asılı qalmamasını təmin edir. Bu, bürünc abidələryox, müharibəni yoxlamaq istəməyən dünyanın mühəndisliyidir.
Avropa siyasətçiləri və generalları “bir neçə il” deyəndə, bununhəm potensial rəqibə, həm də özlərinə lazım olan vaxt olduğununəzərdə tuturlar. NATO planları kağız metodikasından real qüvvəşəbəkəsinə çevrilməlidir; “dron divarı” qəzet metaforası yox,proqram, sensor və perexvatçılardan ibarət real sistem olmalıdır;Litvadakı briqada çıxışlarda deyil, metalda səs verməlidir; Baltikdənizinin altında təkcə tanker və bərə yox, hidroakustik şəbəkələrvə sualtı dronlar dolaşmalıdır; xəstəxanalarda və dəmir yollardapersonal ağır yaralıları qəbul etməyi avtomatik bacarmalıdır.
Əslində Avropa müharibə planı yox, sülhün çəkindirmə iləqorunduğu plan qurur – bahalı, parıltısız, amma həyati vacibplan.
“Hərbi hazırlıq” mövzusu Avropada artıq hipotez deyil. Son ikiildə qitə şokdan və çaşqınlıqdan struktural müdafiə bazasıyaratmağa keçib, hansı ki, 1980-ci illərdə mövcud olmuş sistemə xasxətləri xatırladır. Fərq yalnız burasındadır: bu gün AvropaVaşinqtondan daha az asılıdır və öz strateji avtonomiyasınıformalaşdırmağa çalışır - əlbəttə, hələ də NATO çərçivəsində.
2025-ci ilin əvvəlində Avropa İttifaqının müdafiə şurasındaJozepe Borrell bildirdi: “Əgər biz özümüzü müdafiə edə bilməsək,heç kim bizim üçün bunu etməyəcək. Amerika kömək edə bilər, ammaməcbur deyil. Biz təhlükəsizlik baxımından müstəqil qitəolmalıyıq”. Bu ifadə yeni Avropa düşüncəsinin simvoluna çevrildi vəarxasında soyuq faktlar dayanır. 2025-ci ildə AB ölkələrinin hərbibüdcələri tarixi maksimuma - 381 milyard avroya çatdı, bunun 130milyarddan artıqı birbaşa müdafiə sənayesinə yatırıldı. Bu odeməkdir ki, Varşava Paktı dağılmasından sonra Avropa ilk dəfətəkcə silah almır, eyni zamanda onun istehsalını qurur.
Polşa: qitənin yeni “müharibə iqtisadiyyatı”
Polşa bu gün Şərq cinahında NATO-nun mərkəzi təkan nöqtəsidir vəAvropanın militarizasiyasının lokomotivi rolunu oynayır. Varşava2024-cü ildə ÜDM-in 3,8 faizindən artıq müdafiə xərcləyərək,ABŞ-dan başqa heç bir Avropa ölkəsinin çatmadığı səviyyəyəyüksəldi. Orduda təxminən 215 min əsgər xidmət edir, rezerv vəərazi müdafiəsini əlavə etsəniz bu rəqəm demək olar ki, 450 minəçıxır. 2028-ci il üçün hədəf - 600 minə çatmaqdır.
2022-ci ildən bəri Polşa aşağıdakıları alıb və ya sifariş verib:180 ədəd K2 Black Panther tankı və 212 ədəd K9 özüyeriyən howitzerCənubi Koreyadan; 32 ədəd F-35 qırıcısı ABŞ-dan; 500 ədəd HIMARS vəChunmoo sistemləri; həmçinin Almaniya və İsveçlə birgə Narew tiplizenit kompleksləri üçün müqavilələr. 2025-ci ildə Pulavy və RadomdaCənub-koreyalı Hanwha və alman Rheinmetall ilə birgə ŞərqiAvropanın ən böyük sursat zavodlarının tikintisinə başlandı -proqnoza görə illik 300 minədək artilleriya mərmisi istehsalolunacaq.
Ən vacibi budur ki, Polşa rəsmi strategiyasında “müharibəiqtisadiyyatı” terminini möhkəmləndirib: bu, müdafiə xərclərinəprioritet və təhdid zamanı sənayenin səfərbər edilməsini nəzərdətutur. Baş nazir Donald Tusk açıq dedi: “Biz müharibəyə hazırlıqiqtisadiyyatı dövründə yaşayırıq. Zərbə gözləməyib cavabıhazırlamalıyıq”.
Almaniya: Bundesverin dönüşü
Uzun müddət sülhpərvərlik simvolu olmuş Almaniya tarixi dönüşyaşayır. Olaf Şolc tərəfindən 2022-ci ildə başlanan “Zeitenwende”proqramı 2025-ci ildə əməli reallaşma mərhələsinə daxil oldu.Federal hökumət 100 milyard avrodan ibarət ayrıca müdafiə fonduayırdı, ümumi hərbi büdcə isə ÜDM-in 2,2 faizini ötüb. Bu göstəriciSoyuq müharibə dövrlərinə bərabər və ya üstündür.
Əsas məqsəd - Bundesveri XXI əsrin tam hüquqlu ordusunaçevirməkdir. Planlara görə 2027-ci ilə Almaniya 35 ədəd F-35qırıcısı, 200 yeni Puma zirehli maşını və 1000-dən çox yeni nəsilkəşfiyyat dronuna malik olmalıdır. Həmçinin hərbi tibb və logistikaprioritet sahə kimi götürülüb. Almaniya böyük itkilər halındagündəlik min yaralıya qədər qəbul edə bilən milli medevakuasiyasistemi işləyib hazırlayır; plan həm hərbi, həm də mülkixəstəxanaların, sanitar qatarların və mobilləşdirilə bilənhospitalların cəlb olunmasını nəzərdə tutur.
Energetika infrastrukturunun müdafiəsi xüsusi diqqətmərkəzindədir. Bundesver qaz kəmərləri və sualtı kabellər kimihədəflərin kiber-mühafizəsi üzrə bölmələr yaradır - son illərinhibrid hücumları bu sahənin həssaslığını göstərdi.
Böyük Britaniya: “yüksək mobillik” strategiyası
Brexitdən sonra London hələ də Avropa təhlükəsizliyinin mərkəziolduğunu sübut etməyə çalışır. 2025-ci ilin yanvarında parlamentyeni Müdafiə İnkişaf Strategiyasını (SDR-2025) təsdiqlədi; bustrategiyaya görə müdafiə xərcləri 2030-cu ilə qədər ÜDM-in 3faizinə çatmalıdır. Britaniya ordusu sayca ixtisara gedir, lakinkeyfiyyət artırılır: 148 minlik şəxsi heyətin yarısı 72 saatərzində müttəfiq ərazilərə köçürülə bilən mobill qüvvələrdə xidmətedir.
Londondakı əsas üstünlük - flota bağlıdır. Krallığın donanmasıAvropada qlobal əməliyyatlar apara bilən yeganə qüvvə olaraq qalır.İstismar olunan iki aviapala - Queen Elizabeth və Prince of Wales -və beş müasir Astute sinif nüvə sualtı gəmisi Britaniyanın dənizqabiliyyətini saxlayır. 2025-ci ildə Britaniya Polşa ilə Krakovdasürətli reaksiya üzrə birgə qərargahın yerləşdirilməsi barədəanlaşma imzaladı; burada təxminən 2 min britaniyalı zabit və rabitəmütəxəssisi xidmət edəcək.
Fransa: suverenliyin silahı kimi ordu
Fransa hələ də öz strategiyasına sadiqdir - o, sadəcə NATO üzvüdeyil, nüvə silahına və tam dövriyyəli müdafiə sənayesinə malikmüstəqil hərbi dövlət kimi qalır. 2023-cü ildə qəbul olunmuşLPM-2030 qanunu 7 il ərzində 413 milyard avro ayırmağı nəzərdətutur. Təkcə 2025-ci ildə Paris 69 milyard avro yatırır ki, bu daÜDM-in 2,4 faizini təşkil edir.
Prioritetlər: dron güclərinin inkişafı, Leclerc tanklarınınmodernizasiyası, yeni FDI Belharra fregatlarının və Rafale F5çoxməqsədli qırıcılarının istehsalı. Rezervlərin gücləndirilməsinədə xüsusi diqqət yetirilir: 2024-cü ildən tətbiq olunan ServiceNational Universel proqramı 16–18 yaşlı bütün gənclərə ilkin hərbihazırlıq verir; hədəf - 2032-ci ilə qədər 350 minlik rezervformalaşdırmaqdır.
Şimali Avropa: mobilizasiyanın nümunəsi
Finlandiya və İsveç NATO-ya yeni üzv olsalar da, onların müdafiəmodelləri artıq nümunə sayılır. 5,6 milyonluq Finlandiyada 870minlik rezerv və həftə ərzində 280 min döyüşçünü səfərbər edə bilənsistem var - bu, dünyanın ən effektiv mobilizasiya mexanizmidir.2025-ci ildə Finlandiya Rusiya ilə quru sərhədini tam bağlayıb, ora40 min hərbçi və təxminən 1300 km uzunluğunda elektron müşahidəsistemləri yerləşdirib.
2024-cü ildə bərpa edilən xidmətə görə İsveç 2025-ci ildə 100minlik rezerv formalaşdırdı. Malmədə və Karlskroneda Baltikdonanması üçün yeni gəmiqayırma layihələri həyata keçirilir,mərkəzi İsveçdə köhnə mədənlər əsasında 100 min nəfərlik sığınacaqkompleksi tikilir - İsveçrədən sonra Avropada ən böyük mülkimüdafiə infrastrukturu.
Baltikyanı ölkələr: fırtınadan əvvəl qalxan
Estoniya, Latviya və Litva bu gün NATO-nun “şöhrətlixəndəyi”dir. Onların müdafiə doktrinaları total müdafiəprinsiplərinə əsaslanır. Litva 40 minlik yeni ərazi müdafiə korpusuyaratdığını elan edib və Almaniyadan Leopard 2 tankları və IRIS-TPVO sistemləri alır. Estoniya və Latviya 600 km-lik “Baltik divarı”adlanan möhkəmləndirmə xətti inşa edir: beton bunker, antitankmaneələri, videomüşahidə və yeraltı anbarlar daxil olmaqla. Regionölkələri öz sursat istehsalını bərpa edir: 2025-ci ildə JelgavadaLatviya-Litva birlikdə porox zavodu işə düşüb və illik 15 min tonistehsal gücünə malikdir.
Skandinaviya klasteri: müharibənin yeni kimyası
Skandinaviya ölkələri bu gün müasir artilleriyasız mümkünolmayan barıt və yüksək partlayıcı maddələrin istehsal mərkəzinəçevrilib. Norveç Nammo konserninin gücünü artırır; plan götürülübki, 2026-cı ilə qədər o, illik milyon mərmi istehsal edə biləcək.İsveç Swebal şirkəti vasitəsilə yüksəkenerjili partlayıcımaddələrin istehsalı üzrə zavod tikir - təxminən 4 min ton ilikhəcm. Danimarka Odensedə yeni kimya klasteri işə salır, layihəAvropa Müdafiə Fondunun maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilir.
Bütün Şimal Avropası NATO-nun logistika platformasına çevrilir:Fin portları Kotka və Turku-dan tutmuş norveçli Narvikə qədərhərəkət marşrutları yaradılır, bunlar hərbi qüvvələrin vətexnikanın köçürülməsini nəzərdə tutur.
Yeni güc balansı: illuziyalardan uzaq soyuq müharibə
Sovet İttifaqı dağılandan sonra ilk dəfə Avropada ekspertlərin“simmetrik gərginlik” adlandırdığı qarşıdurma strukturu formalaşıb.Başqa sözlə, Rusiya ilə NATO arasında birbaşa müharibəplanlaşdırılmasa da, hər iki tərəf onu real ssenari kimi nəzərdənkeçirir və buna görə hazırlaşır.
Alyans 1980-ci illərin klassik parametrlərinə qayıdır: şərqcinahında daimi təlimlər, hava kanadları növbədə, PVO sistemləri,möhkəmləndirilmiş bazalar, yanacaq və ərzaq ehtiyatları.2023–2025-ci illər ərzində NATO təlimlərinin sayı 37 faiz artıb.Yalnız 2025-ci ildə təxminən 280 müxtəlif miqyaslı manevrkeçirilib, onlardan ən böyükü Steadfast Defender oldu, bu təlimdə31 ölkədən 90 min hərbçi iştirak edib.
Baltika ölkələri, Polşa və Rumıniyada çoxmillətli döyüş qruplarıdaim yerləşir - təxminən 10 min nəfər. Onların əsas funksiyasıhərbi göstəricidən daha çox siyasi siqnaldır: bu ölkələrə hücumbütün alyansın işə düşməsinə gətirib çıxaracaq.
Kəşfiyyat və təhlükə qiymətləndirməsi
Avropa Xarici Fəaliyyət Xidmətinin (EEAS) 2025-ci ilin mayhesabatına görə, Rusiya “tədricən iqtisadiyyatı uzunmüddətlimünaqişə rejiminə çevirir”. Rusiyada sursat istehsalı illik 4,5milyon mərmiyə çatıb, dron istehsalı 2021-ci illə müqayisədətəxminən 10 dəfə artıb.
Əksinə, qərb ekspertləri qeyd edir ki, bu artım mülki sektorunsistemli degradə olması ilə müşayiət olunur: 2025-ci ilinortalarına Rusiya hərbi xərclərinin ÜDM-də payı 9,8 faiz olub,ümumi səfərbər edilmiş resursların həcmi 7 trln rublu ötüb.
Britaniyanın Royal United Services Institute (RUSI) hesabatıvurğulayır: “Rusiya dayanıqlıq göstərir, amma sonsuz deyil. Ölkəiqtisadiyyatı uzunmüddətli tarazlığa qadir olmayan mono-funksionalhərbi sistemə çevrilir”.
Buna baxmayaraq, NATO «ən pisə hazırlaş» prinsipini rəhbərtutur. Bu təyinat 2025-ci ilin əvvəlindən rəsmi səviyyəyə yüksəlib.Alyansın baş katibi Mark Rutte Danimarkada keçirilən sammitdə dedi:“Biz Rusiyanın mütləq hücum edəcəyini deyil, edə biləcəyini nəzərəalmalıyıq. Deməli, biz hazır olmalıyıq”.
Müharibənin iqtisadiyyatı: soyuq rəqəmlər
Avropanın müdafiə iqtisadiyyatı hələ ki, Rusiyanın tempinəçatmasa da, struktur sürətlə dəyişir. 2022-ci ildə Avropa illikcəmi 300 min artilleriya mərmisi istehsal edirdisə, 2025-ci ilinortalarına bu göstərici 1,6 milyonadək artıb, və 2026-cı ildə 2,5milyona çıxmaq planlaşdırılır.
Müdafiə şirkətlərinin gəlirləri partlayış tempində yüksəlir:Rheinmetall 2025-də mənfəəti 62 faiz artırıb, BAE Systems 47 faiz,Thales Group 38 faiz; MBDA isə rekord səviyyədə 14 mlrd avroluqsifarişlər alıb. Avropada Müdafiə-sənaye Şurası yaradılıb, o,sifarişləri koordinasiya edir və AB daxilində müqavilələripaylayır.
Vacib nüans: müdafiə sektoru enerji və nəqliyyatla inteqrasiyaolunur. Almaniya, Niderland və Çexiya “hərbi dəhlizlər” şəbəkəsiyaradır - texnika, yanacaq və personalın sürətlə köçürülməsi üçünsürətli marşrutlar. “Baltic Express” kimi bir dəhliz Rostok,Qdənysk və Klaypeda limanlarını birləşdirir; o, NATO-nun hərbi yükdaşımasına xidmət edir və həftədə 2000 zirehli maşına qədər daşınabilmə qabiliyyətinə malikdir.
Mobilizasiya məntiqinin geri dönüşü
Paralel olaraq, Avropada hərbi qeydiyyat, ehtiyatlar vəsəfərbərlik sistemi yenidən qurulur. 2025-ci ildə 14 NATO ölkəsimüxtəlif formalarda yenidən hərbi çağırış sistemini bərpa edib.Hətta əvvəllər sülhpərvər sayılan Niderland və Çexiya da busiyahıya daxil olub.
Bəzi məktəblərdə (Finlandiya, Polşa, Litva, Fransa) “vətəndaşmüdafiəsi” və ilkin tibbi yardım kursları tətbiq edilir. Almaniyavə İtaliya universitetlərində texniki ixtisas sahələri üçün hərbihazırlıq proqramları fəaliyyət göstərir. Fransa milli xidmətinstitutunu canlandırıb; İsveç və Norveçdə rezervistlərin hər ikiildə məcburi çağırış toplanışları keçirilir.
Bu dönüş sovet dövrünün məntiqinə qismən bənzəyir, amma müasirreallıqları nəzərə alır: əsas prioritet ordunun sayında deyil,mobilizasiya sürətindədir - cəmiyyəti 72 saat ərzində “müdafiərejiminə” çevirmək bacarığı.
Texnoloji müharibə: süni intellekt və dronlar
Rusiya ucuz kütləvi dronlardan istifadə strategiyasına üstünlükverirsə, Avropa texnologiyanın keyfiyyətinə bahis edir. 2025-ciildə Avropa Komissiyası AI4Defense proqramının yaradılmasınıtəsdiqləyib; bu təşəbbüs 27 universitet və 40 şirkəti birləşdirərəkdöyüş meydanını real vaxt rejimində analiz edən, artilleriya və PVOsistemlərini idarə edən, tapşırıqları avtomatik bölüşdürənalqoritmlər üzərində işləyəcək.
Almaniya və Fransa neyron şəbəkələrlə idarə olunan avtonomkəşfiyyat dronlarını sınaqdan keçirir; Britaniya isə düşmənFPV-dronlara qarşı mübarizə üçün Ghost Hawk adlı pilotsuzinterceptor eskadrilyasının yaradıldığını elan edib.
Psixoloji və media hazırlığı
Avropanın yeni strategiyasının əsas istiqamətlərindən biriinformasiya müdafiəsi olub. 2023–2024-cü illərdə baş verəndiversiyalar, kibertəhlükələr və feyk xəbərlərin dalğasından sonraAvropa İttifaqında Hybrid Threats Response Cell adlı yeni strukturyaradılıb. Bu mərkəz kəşfiyyat, media və analitik institutları birsistemdə birləşdirir. Məqsəd - informasiya təsirini vaxtında aşkaredib bloklamaqdır. 2025-ci ildə bu sistem enerji və nəqliyyatinfrastrukturuna qarşı yönəlmiş 70-dən çox iri miqyaslı kiberhücumuönləyə bilib.
Bununla paralel, mediaya nəzarət sərtləşdirilib: Almaniya, Litvavə Çexiyada qəbul olunan qanunlara əsasən, bilərəkdən yayılan“prorusiya” narrativləri artıq milli təhlükəsizlik üçün təhdidsayılır. Beləliklə, Avropada ideoloji səfərbərlik faktiki reallığaçevrilib - və bu, hərbi və iqtisadi səfərbərliklə birləşərək qitəniuzunmüddətli qarşıdurmaya hazır vəziyyətə gətirib.
Rusiya və Qərb: qarşılıqlı caydırma strategiyası
Müasir tablo təxminən belə görünür: Rusiya sursat və canlı qüvvəmobilizasiyasında üstünlük qazanıb, NATO isə texnologiya, sənaye vəlogistika imkanlarında. 2025-ci ildə NATO ölkələrinin ümumi hərbixərcləri 1,36 trln dollardan çox olub, bunun üçdə biri ABŞ-a düşür.Amma tarixdə ilk dəfə Avropa NATO-nun ümumi müdafiə büdcəsininyarıdan çoxunu özü təmin edir.
SIPRI-nin məlumatına görə, Rusiya müdafiəyə hər xərclədiyi birrubl üçün NATO yeddi avro xərcləyir. Bu nisbət hələlik nə Moskvanınsəfərbərlik səviyyəsi, nə də döyüş ehtiyatlarının həcmi iləkompensasiya olunmur. Elə buna görə də əksər hərbi analitikləryaxın üç–dörd ildə Rusiyanın Avropaya birbaşa hücum ehtimalınıaşağı qiymətləndirirlər. Moskva eyni anda iki tammiqyaslı müharibəaparmağa hazır deyil. Amma problem başqa yerdədir - qarşıdurmauzunömürlü xarakter alır və tərəflər “sonsuz qışa” hazırlaşır, qısamüharibəyə yox.
Yeni soyuq müharibə: cəbhə xətti olmadan, amma milyardlarla
Avropa Mərkəzi Bankının iqtisadçıları hesab edir ki, artıq2026-cı ildən etibarən müdafiə və təhlükəsizlik xərcləri enerjisektorundan sonra AB iqtisadiyyatının ikinci ən iri sahəsinəçevriləcək. Avropa logistikasını, büdcəsini, sənayesini, təhsilsistemini tamamilə “müəyyən olunmamış dövrün sağ qalma rejiminə”uyğunlaşdırır.
Formal olaraq müharibə başlamayıb, amma qitə artıq səfərbərlikqanunları ilə yaşayır: ərzaq ehtiyatları yaradılır, nəqliyyatmarşrutları yenilənir, yanacaq və nadir metallar üçün stratejifondlar formalaşır. İsveçdə 2025-ci ildən “Əgər sabah müharibəolsa” adlı dövlət proqramı fəaliyyət göstərir - vətəndaşlararabitənin kəsilməsi, bombardman və enerji qıtlığı zamanı necədavranmaq öyrədilir. Eyni proqramlar Finlandiyada, Latviyada,Estoniyada və Polşada da tətbiq olunur. Avropa artıq dərk edir ki,sülh əbədi deyil.
2026–2028 proqnozları
NATO kəşfiyyatının qiymətləndirməsinə görə, yaxın üç il ərzindəRusiya ilə genişmiqyaslı münaqişə ehtimalı 15 faizi keçmir. Amma bugöstərici artan templə irəliləyir. Səbəblər - Rusiyadakı daxiliproseslərin qeyri-sabitliyi, Ukrayna müharibəsinin nəticəsi vəümumi qlobal militarizasiya səviyyəsinin yüksəlməsidir.
Əsas dəyişiklik təhlükənin qavranmasındadır. Beş il əvvəlAvropada “böyük müharibə ehtimalı” haqqında danışmaq alarmizmsayılırdı. Bu gün isə bu, sıradan iş hipotezasıdır. Əgər 2014-cü ildönüş nöqtəsi idisə, 2022 - partlayış ili oldu, o zaman 2025 artıqsəfərbərlik dövrünün başlanğıcıdır.
Avropa müharibə istəmir. Amma bu dəfə o, müharibəyə eləciddiyyətlə hazırlaşır ki, sanki sülhün özünü qorumaq üçün başqayol qalmayıb.
