Çinin sənaye potensialını qiymətləndirmək üçün ölkənin şimal-şərqində yerləşən Çanxin adasına baş çəkmək kifayətdir. Burada, Bohay körfəzindəki sahil zolağında nəhəng istehsal maşınının bir “diyircəyi” sayılan neft-kimya zavodu yerləşir. 2012-ci ildə açılan bu müəssisə o vaxtdan bəri fasiləsiz böyüyür. O, Çinin qlobal istehsalda üstünlüyünü təmin edən əsas amillərin — dövlət siyasətinin, hökumət dəstəyinin, yerli təşviqlərin və inadkar sahibkarlığın — simvoluna çevrilib.
Bu, dünya üçün ibrətamiz bir hekayədir. Bir çoxları ümid edir ki, Çin artıq “artıq istehsal güclərini” məhdudlaşdırmağa çalışır. Hökumətin yerli istehsalçılar arasındakı sərt rəqabəti azaltmaq məqsədilə apardığı “antyinvolyusiya” kampaniyası da bunun göstəricisidir. Lakin Çanxin adasının nümunəsi göstərir ki, real ssenari fərqlidir: digər ölkələr üçün Çin’i qlobal təchizat zəncirlərindən sıxışdırıb çıxarmaq getdikcə daha çətinləşir.
Bu hekayəni Çindəki demək olar ki, istənilən şəhər və ya fabrik haqqında danışmaq olar, çünki ölkənin istehsal bazası çox genişdir. Amma Çanxin xüsusilə aydın nümunədir: cəmi on il əvvəl kənd təsərrüfatı torpaqları və balıqçı kəndlərindən ibarət olan bu kiçik ərazi indi qlobal sənayenin görünməz, lakin əsas halqasına çevrilib.
2000-ci illərin əvvəlinədək Çanxin əsasən Dalian şəhərinə tabe olan kənd və balıqçı yaşayış məntəqələrindən ibarət idi. Onun əsas üstünlüyü Çinin yeganə istifadəsiz dərin dəniz sahilinə malik olması idi. Dövlət planlaşdırıcıları bu ərazini canlandırmaq istəyirdi və buna görə də adanı kimya istehsalına yönəlmiş xüsusi inkişaf zonası elan etdilər. İnvestorlara sadələşdirilmiş icazə prosedurları və subsidiyalar daxil olmaqla bir çox güzəştlər təklif olundu.
Bu təşəbbüsü real edən isə Çinin özəl sektoru idi. Ölkənin min kilometr cənubunda yerləşən polyester istehsalçısı Hengli şirkəti 1994-cü ildə fəaliyyətə başlamışdı. Ailə biznesi olaraq iflas etmiş bir tekstil müəssisəsini alıb yenidən ayağa qaldıran sahibkarlar rəqabətə baxmayaraq istehsalı genişləndirdilər. Amma gəlirlilik aşağı idi, çünki Çin tekstil bazarında rəqabət çox güclü idi. Çanxində onlar yeni fürsət gördülər — polyester istehsalı üçün vacib olan təmizlənmiş tereftal turşusu (TFA) istehsal etməyi qərarlaşdırdılar. 2010-cu ildə Hengli burada ilk TFA zavodunu açdı.
Sonrakı illərdə şirkət müəssisəni dəfələrlə genişləndirdi və Çanxinə ümumilikdə 25 milyard yuan (təxminən 3,5 milyard dollar) sərmayə yatırdı. Bu gün həmin zavod dünyada təmizlənmiş tereftal turşusunun ən iri istehsalçısıdır. Çin isə cəmi bir onillik ərzində bu məhsulun idxalçısından 60 faiz payla əsas qlobal tədarükçüyə çevrildi. Eyni dövrdə Kanada, Avropa və Yaponiyada rəqabətə dözməyən müəssisələr ya istehsalı azaltdı, ya da tam dayandırdı.
Çanxin təcrübəsi Çinin bu uğura necə nail olduğunu açıq göstərir. Hengli zavodunu burada qurmaqla böyük üstünlüklər qazandı. Çin hökuməti bu zonanı şimal-şərq regionunun dirçəlişi üçün prioritet layihə elan etdi. Bu status vergi güzəştləri, ucuz torpaq, dövlət banklarından kreditlər və sürətli inzibati razılaşdırmalar demək idi. Hökumət adada dərinləşdirmə işləri apararaq liman infrastrukturunu yenidən qurdu. BVF iqtisadçıları hesablayır ki, Çinin sənaye siyasətinə çəkdiyi xərclər ÜDM-in 4,4 faizinə bərabərdir — bu, digər ölkələrlə müqayisədə çox yüksək göstəricidir və Hengli kimi şirkətlərə ayrılan maliyyə dəstəyinin miqyasını göstərir.
Lakin Çin təkcə maliyyə ilə kifayətlənmədi. Dövlət həm də elm və texnologiya resurslarına çıxış imkanı yaratdı. Hengli kompleksindən cəmi on dəqiqəlik məsafədə yerləşən Dalian Kimyəvi Fizika İnstitutu — Çin Elmlər Akademiyasının bölməsi — yeni, daha səmərəli TFA istehsal üsulları üzərində işləyirdi. Şirkət bu institutla əməkdaşlıq sayəsində “tədqiqat nəticələrinin sürətli kommersiyalaşdırılması” ilə fəxr edir. Başqa sözlə, dövlətin maliyyələşdirdiyi elmi-tədqiqat laboratoriyası faktiki olaraq şirkətin bir hissəsinə çevrilib.
Hengli-nin inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi isə mənfəətə yönəlik inadkar strategiyadır. Polyester istehsalından TFA istehsalına keçidi şərtləndirən məntiq indi onu daha da yüksək dəyərli xammal sahələrinə aparır. 2019-cu ildə şirkət TFA üçün vacib xammal olan para-ksilolun idxalına çox pul xərclədiyinə görə onu da daxildə istehsal etməyə başladı. Həmin maddənin istehsalı üçün neft əsas xammaldır; Hengli özü neft çıxarmasa da, tədarükü təmin etmək üçün öz supertanker donanmasını qurdu.
Bununla belə, hər şey problemsiz deyil. Şirkətin uğuru polyester satışlarından asılıdır, bu bazarda isə son aylarda artım zəifləyib. Zavodun qarşısında yük maşını sürücüləri sifariş gözləyir. “Sürücü çoxdur, amma tələb azdır,” – deyə onlardan biri bildirir. Şirkət həmçinin borc yükündən də narahatdır — bu, hazırda bir çox Çin şirkətlərində ümumi problemdir.
Bəs dünyanın qalan hissəsi narahat olmalıdırmı? Bəziləri düşünür ki, yox: TFA kimi kimyəvi məhsullara nəzarət milli təhlükəsizlik məsələsi deyil, çünki bu, yenidən istehsal oluna bilən xammaldır. Çin məhsullarının ucuzluğu digər ölkələrə resurslarını daha strateji sahələrə yönəltmək imkanı verir. Lakin bu baxış bəzən həddən artıq sadəlövhdür.
Kimya sənayesi “bütün sənayelərin sənayesi” sayılır — onun məhsulları avtomobildən elektronikaya qədər hər yerdə istifadə olunur. TFA bu sahədəki yüzlərlə məhsuldan yalnız biridir. Çin bu istiqamətdə də təkcə mövqelərini qoruyub saxlamır, həm də genişləndirir. Vaşinqtondan Brüsselə qədər siyasətçilər əsas diqqəti nadir metallara yönəltsələr də, kimyəvi maddələr sahəsində Çinin artan üstünlüyü çox vaxt diqqətdən kənarda qalır.
Bu arada Çanxin yeni mərhələyə qədəm qoyur: hökumətin son planı adanı daha ixtisaslaşmış kimyəvi istehsala yönəltməyi nəzərdə tutur. Nəticə aydındır — Çinlə ayaqlaşmaq artıq çətindir və o, irəlilədikcə bu məsafə daha da artır.
