AZƏRTAC türk xalqlarının folkloru, adət-ənənələri və mədəni irsinə həsr olunan yazılar silsiləsini davam etdirir
Bakı, 15 dekabr, Fidan Əlizadə, AZƏRTAC
Qumuq (Kumuk) xalqının dastan yaradıcılığı Şimali Qafqaz türk folkloru daxilində özünəməxsus yerlərdən birini tutur. Ümumtürk epik ənənəsi ilə genetik bağlılığa baxmayaraq, qumuq folklorunda yalnız bu xalqa aid olan, lokal tarixi hadisələr, şəxsiyyətlər və sosial münasibətlər əsasında formalaşmış dastanlar mövcuddur. Bu dastanlar qumuqların etnik yaddaşını, ictimai həyat tərzini və mənəvi-əxlaqi dəyərlər sistemini birbaşa əks etdirir. Qumuq dastanlarının kökü çox qәdimlәrә gedib çıxır. Bunların XIII-XIV-cü yüzilә kimi formalaşdığı tәxmin edilir. Mövzusu qəhrəmanlıq, qədim inanclar, əxlaqi dəyərlərlə bağlıdır.
Bu fikirlər filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent İlhamə Qəsəbovanın qumuq dastanları və epik ənənə ilə bağlı yazısında yer alıb. AZƏRTAC yazını təqdim edir.
Qumuqlara məxsus epik nümunələr sırasında “Şah Bulaq” dastanı xüsusi yer tutur. Bu dastan qumuqların tarixi-coğrafi mühitinə bağlı süjet xətti ilə seçilir. Əsərdə hadisələr qumuq obaları və onların ətraf məkanları fonunda cərəyan edir. Dastanın qəhrəmanı qumuq elinin daxili birliyini qoruyan, yerli feodal zülmünə qarşı çıxan milli xarakterli obraz kimi təqdim olunur. “Şah Bulaq” dastanı digər türk xalqlarının eposlarında rast gəlinən hazır qəhrəman modellərindən fərqli olaraq, qumuq cəmiyyətinin konkret sosial reallıqları ilə bağlıdır.
Yalnız qumuq folklor mühitində formalaşmış dastanlardan biri də “Ayqazı” dastanıdır. Bu eposda qəhrəmanlıq anlayışı geniş mənada təqdim olunur: fiziki güclə yanaşı, ağıl, sədaqət və el qarşısında məsuliyyət ön plana çəkilir. “Ayqazı” dastanında hadisələrin inkişafı qumuq tayfa münasibətləri, ailə strukturu və adət-ənənələri üzərində qurulmuşdur. Süjet və obrazlar sistemi baxımından bu dastan başqa türk xalqlarında paralel variantlara malik deyildir.
Qumuq epik irsində “Qart Qoca” dastanı da sırf lokal xarakter daşıyan nümunələrdəndir. Bu dastanda mərkəzi fiqur gənc qəhrəman deyil, ağsaqqal obrazıdır. Qart Qoca qumuq xalq yaddaşında müdriklik, tarixi davamlılıq və mənəvi sabitlik simvolu kimi çıxış edir. Dastan ağsaqqal obrazının qumuq cəmiyyətindəki rolunu epik səviyyədə ümumiləşdirir və bu xüsusiyyət onu ümumtürk qəhrəmanlıq dastanlarından fərqləndirir.
Bundan başqa, qumuq folklorunda “Bozigit” dastanı da yalnız bu etnosun epik mühitinə bağlıdır. “Bozigit” dastanında qəhrəmanın taleyi qumuqların tarixi mübarizə şəraiti, yerli hakimiyyət münasibətləri və sosial ədalət ideyası ilə sıx bağlı şəkildə təqdim olunur. Dastanın süjet xətti başqa xalqlarda eyni ad və motivlərlə təkrarlanmır.
“Şah Bulaq”, “Ayqazı”, “Qart Qoca” və “Bozigit” kimi dastanlar qumuqlara məxsus epik düşüncənin əsas daşıyıcılarıdır. Bu dastanlar qumuq xalqının tarixi-mədəni kimliyini, sosial strukturunu və mənəvi dəyərlərini əks etdirməklə yanaşı, türk dastançılıq ənənəsi daxilində lokal epik modellərin mövcudluğunu sübut edir. Onların ayrıca tədqiqi qumuq folklorunun ümumtürk mədəniyyətindəki yerinin daha dəqiq müəyyənləşdirilməsi baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
