Beynəlxalq ictimaiyyət Yaxın Şərqdə gərginliyin artmasını müzakirə etdiyi bir vaxtda, diplomatik bəyanatların və rəsmi görüşlərin arxasında tamamilə başqa bir reallıq formalaşır – səssiz, diqqətlə qurulmuş və olduqca təhlükəli bir reallıq.
İsrailin artıq İran ərazisini yad torpaq kimi görmədiyi aydındır: pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) yığılması üçün zavodlar İranın dərinliklərində fəaliyyətə başlayıb, elə bil ki, bu, xüsusi xidmət orqanlarının əməliyyatı yox, Tel-Əvivdə startapın təqdimat mərasimidir.
Uzun illərdir toxunulmaz sayılan hərbi obyektlərə zərbələr isə elə asanlıqla endirilir ki, sanki söhbət transsərhəd hücumdan yox, ölkədaxili qarşıdurmadan gedir. Bütün bu mənzərədə bir detal xüsusilə diqqət çəkir – Ermənistan.
Çox az adam düşünür ki, niyə cəmi üç milyonluq bu balaca Cənubi Qafqaz ölkəsində ABŞ-ın dünyadakı ən iri səfirliklərindən biri yerləşir. Bu nə təsadüfdür, nə də diplomatik ehtiyac. Vaşinqton illərdir Ermənistanı böyük oyunun arxa cəbhəsinə çevirib. Uzun müddətdir ki, Ermənistan ərazisi İranın daxilində agentura şəbəkəsinin qurulması üçün tranzit zonaya, gizli keçidə, bəzən isə birbaşa əməliyyat meydanına çevrilib.
Ermənistan İran iqtisadiyyatına özünü elə bir elastik “kölgə tərəfdaş” kimi yerləşdirib ki, bu əlaqələr təkcə ticarət çərçivəsində qalmır. 2002-ci ilin mayında ABŞ İranın nüvə texnologiyalarının yayılmasının qarşısını almaq haqqında qanuna əsasən Ermənistan, Çin və Moldova şirkətlərinə qarşı sanksiyalar tətbiq etdi. Səbəb – İrana hərbi təyinatlı texnologiya və avadanlığın ötürülməsi. Ermənistan hökuməti ittihamları inkar etmədi, əksinə, ABŞ-la bu məsələ ətrafında “fəal dialoq” apardıqlarını etiraf etdi. Lakin bu “fəal dialoq” ifadəsi arxasında nə gizlənirdi? Böyük ehtimalla – sövdələşmə: güzəşt əvəzində imtiyazlar və qoruma.
Bu ticarət-zəka alqoritmində konkret adlar və şirkətlər də yer alır. 2019-cu ildə ABŞ Ticarət Nazirliyi Ermənistanın “Yerevan Telecommunication Research Institute” (YETRI) və Mger Markosyanla əlaqəli “Markel” şirkətini sanksiya siyahısına saldı. Onlar hərbi və ikili təyinatlı malların İran da daxil olmaqla üçüncü ölkələrə icazəsiz ötürülməsində ittiham olunurdu. Markosyan isə bu iddiaları “anlaşılmazlıq” adlandırdı. Amma beynəlxalq kəşfiyyat praktikasında belə “anlaşılmazlıqlar” olmur.
Unutmaq olmaz: İran kimi qapalı rejimli ölkədə xarici biznes fəaliyyəti yalnız təhlükəsizlik strukturlarının qeyri-rəsmi razılığı ilə mümkündür. Yəni hər hansı kommersiya fəaliyyəti avtomatik olaraq əməkdaşlıq tələb edir. Bu reallığı isə ABŞ-ın xüsusi xidmət orqanları gözəl anlayır və məharətlə istifadə edirlər. Ermənistan şirkətləri ABŞ səfirliyinin açıq və gizli dəstəyi ilə həm iqtisadi, həm də informasiya baxımından İran içərisində “yerə enirlər”. Onlara toxunulmazlıq, himayə və əlbəttə ki, agentura cəlbiyyatı üçün platformalar təklif olunur.
Digər vacib detal: İranın Avrasiya İqtisadi İttifaqına (Aİİ) üzv olması bu logistik əlaqələri daha da asanlaşdırdı. Məhz bundan sonra ikili təyinatlı avadanlıqların axını intensivləşdi. Bu isə o deməkdir ki, İrana daxil olan bəzi komponentlər, xüsusən PUA istehsalında istifadə edilənlər, Ermənistan üzərindən keçərək, hüquqi mexanizmlərdən yan keçməklə çatdırılmış ola bilər.
Bütün bu faktları birləşdirsək, aydın görünür: Ermənistan ABŞ-ın İran əleyhinə strategiyasında sıradan iştirakçı deyil, əsas halqadır. Mədəniyyət forumlarının, “akademik əməkdaşlığın” və diplomatik nəzakətin arxasında – İranın daxildən zəiflədilməsi üzrə qurulmuş çoxşaxəli əməliyyat dayanır. İsrail icraçıdır, ABŞ koordinator, Ermənistan isə – həm logistik, həm informasiya, həm də agentura baxımından aparıcıdır.
Bu səssiz partiyanın iştirakçıları fərqli olsa da, məqsəd eynidir: İranı transformasiya etmək, onun suverenliyini sarsıtmaq və müdafiə qabiliyyətini zəiflətmək. Bu məqsədə çatmağın açarı isə nə sanksiyalarda, nə qətnamələrdə, nə də zərbələrdədir. Açar – səfirliklərdə, “sahibkarlarda”, “təhsil layihələrində” və, bəli, Ermənistandadır.
