Xalça toxuculuğu Azərbaycanın dekorativ-tətbiqi incəsənətinin yüksək inkişaf etmiş bir sahəsidir. Azərbaycanda xalça toxuculuğunun zəngin tarixi var. Xalçaçılıq sənəti minilliklərə söykənən zəngin mədəni irsimizin ən parlaq nümunələrindən biridir. Xalçalar isə yalnız məişət əşyası deyil, həm də xalqımızın dünyagörüşünü, tarixi yaddaşını və estetik zövqünü əks etdirən bir sənətkarlıq məhsuludur.
Təəssüf ki, tarix boyu həmişə milli irsimizə göz dikən ermənilər xalçalarımızı da hədəf seçiblər.
Tarixi saxtalaşdıran, keçmişi yalandan, riyakarlıqdan ibarət olan ermənilər zaman-zaman xalçalarımızı müxtəlif yollarla - ya ərazilərimizi işğal etdikdən sonra oradan apararaq, ya da Azərbaycan xalça məktəblərinin ornament və kompozisiyalarını dəyişdirərək - dünyaya öz xalçaları kimi təqdim ediblər. Onlar beynəlxalq sərgilərdə, muzeylərdə və hətta elmi əsərlərdə belə Azərbaycan xalçalarını "erməni xalçaları" kimi göstərməyə cəhd göstəriblər.
Xüsusilə də xalçalarımızın bədii üslub, ornament və naxış sistemlərinin oğurlanaraq özününküləşdirmə cəhdləri bu sahədə diqqət tələb edir. Azərbaycanlılara məxsus xalçatoxuma texnikaları belə bəzi erməni mənbələrində "qədim erməni alətləri" adı ilə qeyd olunur.
Ermənilərin Azərbaycan xalçalaına qondarma iddiaları əsasən sovet dövründə başlayıb və müəyyən beynəlxalq kataloqlarda da əksini tapıb. Onlar Azərbaycanın tarixi torpaqlarında - Qarabağ, Zəngəzur, Göyçə və İrəvan ətrafında toxunan xalçaları dünyaya "erməni xalçaları" kimi sırıyıblar. Halbuki bu ərazilər əsrlərlə azərbaycanlıların yaşadığı torpaqlar olub və həmin xalçalar türk-müsəlman dünyasının ənənələri ilə toxunub.
Ermənilərin hədəf seçdiyi xalça növlərindən biri də “əjdahalı” xalçalarımız olub. Halbuki bu xalçalar XVI-XVIII əsrlərdə Qarabağda, həmçinin Şirvan və Qubada toxunub. Qədim türk inanclarına görə, əjdahalar müsbət gücü, qüvvəni təmsil edir. Bu inanc azərbaycanlıların məişətində xalçatoxumaya sirayət edib.
Təqsadüfi deyil ki, məşhur amerikalı tədqiqatçı Artur Pop da hələ ötən əsrin əvvəllərində ermənilərin xalçaçılığa aid oğurluğunu ifşa edib. O, “Ermənilərin əjdahalı xalçalar haqqında əfsanələri” (Pope A.U. The Myth of the Armenian Dragon Carpets. Jahrburch der asiatischen Kunst, Leipzig, 1925, V. 2, pp. 147-158) adlı tədqiqatında subut edir ki, əjdahalı xalçaların ermənilər tərəfindən toxunmasına heç bir əhəmiyyətli əsas yoxdur. Eyni zamanda, tədqiqadçının fikrincə, etibarlı mənbələrə əsaslanaraq belə qənaətə gəlmək olar ki, bu tip xalçalar Ermənistan ərazisində toxuna bilməzdi. Bu fikri əsaslandıraraq, o yazır ki, Ermənistan ərazisində ermənilərin nə vaxtsa xalçaçılıqla məşğul olmaqlarını sübüt edən heç bir yazılı mənbə və ya yerli ənənə yoxdur.
A.Popun yazdığına görə, Ermənistanın müxtəlif bölgələrində böyümüş insanlar belə etiraf edirmişlər ki, onlar heç vaxt özlərinin xalçaçılıq ənənələri barədə eşitməyiblər.
Əjdahalı xalçalar barədə uydurmaların ifşasına digər amerikalı tədqiqadçının - C.G.Ellisin əsərlərində də rast gəlmək olar. (Ellis C.G. Early Caucasian Rugs. Washington, Washington Garamond Pridemark Press. İng, 1976, p.11). C.G.Ellis “əjdahalı” xalçalarının strukturunu, rəng çalarlarını diqqətlə təhlil edərək sübut edib ki, bu xalçalar hələ XV-XVI əsrlərdə Qarabağda, Şirvanda toxunub.
Azərbaycanlı alim və sənətşünaslar, xüsusilə xalçaşünas Lətif Kərimovun tədqiqatları sübut edir ki, Qafqazda erməni xalçaçılıq məktəbi anlayışı süni şəkildə formalaşdırılıb. Lətif Kərimovun apardığı elmi tədqiqatlarda hər bir naxışın, çeşninin və motivin mənşəyi detallı şəkildə göstərilib, onların azərbaycanlı xalçaçılar tərəfindən yaradıldığı sübut olunub. Lətif Kərimovun "Azərbaycan xalçaları" kitabının birinci cildi 1961-ci ildə, qalan iki cildi isə 1983-cü ildə nəşr olunub. Alimin tədqiqiatları beynəlxalq elmi ictimaiyyət üçün də əsaslı mənbə rolunu oynayır.
1990-cı illərin əvvəllərində Qarabağı işğal edən ermənilər buradan ələ keçirdikləri “Malıbəyli” xalçalarını “Xndzoresk” adı ilə beynəlxalq aləmə təqdim ediblər. Araşdırmalar isə göstərir ki, 1990-cı ilə qədər “Xndzoresk” adlanan xalçalara aid ciddi bir mənbə tapmaq mümkün deyil.
Bu, Qarabağ xalçalarının guya erməni mənşəli olmasını qanuniləşdirmək məqsədi daşıyan saxtakarlıq idi. Onların xalçalarımızı erməniləşdirməkdə əsas məqsədlərindən biri də Qarabağın tarixini saxtalaşdırmaq, buranın qədim erməni torpağı olduğunu sübut etmək olub.
“Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin 2020-ci ildə dünyanın müxtəlif ölkələrində fəaliyyət göstərən xalça şirkətlərinə, beynəlxalq mədəniyyət təşkilatlarına ünvanladığı müraciətində ermənilərin Azərbaycan xalçalarını saxtalaşdırmaq cəhdlərindən, işğal olunmuş ərazilərimizdəki xalçalarımızın Ermənistana daşınıb aparılmasından bəhs edilib.
Müraciətdə bildirilib ki, bu gün ermənilərin öz sənət nümunələri kimi qələmə verdikləri xalçalar əslində Azərbaycanın XX əsrin 90-cı illərində işğal edilən bölgələrindən talan edilmiş xalçalardır. Ermənilər həmin xalçaları müxtəlif sərgilərdə, beynəlxalq tədbirlərdə və auksionlarda özlərinin sənət nümunələri kimi təqdim etməyə çalışırlar. Əslində isə həmin xalçaların müəllifi Qarabağın köklü sakinləri olan Azərbaycan türkləridir.
Azərbaycan xalçaçılıq məktəbinin 9 qrupu var. Bölgələrimizə toxunan xalçalar tərkibi, rəngi və naxışı ilə fərqlənir. Hər bir bölgənin özünəməxsus çeşnisi var - məsələn, Qarabağ, Qazax, Şəki, Quba və digər xalça məktəbləri bir-birindən həm texniki, həm də bədii baxımdan fərqlənir. Bu çeşnilər yüzilliklər ərzində formalaşıb və nəsildən-nəslə ötürülərək bugünkü günümüzə gəlib çatıb.
Azərbaycanda hazırlanan xalçalar bir çox tarixi kitablarda, klassik ədəbiyyatda, folklor nümunələrində dəfələrlə təriflənib. Məhz bunlar nəzərə alınaraq, Azərbaycanın ənənəvi xalçaçılıq sənəti 2010-cu ildə UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs Siyahısına da daxil edilib.
Ermənilərə gəldikdə, onlar xalça toxumağı Azərbaycan türklərindən öyrəniblər. Onların Cənubi Qafqaza köçürülənə qədər xalça toxumaq haqqında təsəvvürləri olmayıb və özlərinə məxsus heç bir xalça çeşnisi də yoxdur.
Azərbaycan xalqının yaratdığı xalça çeşnilərinə məntiqsiz və əsassız əlavələr etməklə nəyəsə nail olmaq mümkünsüzdür. Ermənilər uydurduqları “xalçaçılıq nağılları”nı bu gün də dünyaya sırmaqdadırlar. Təəssüf ki, erməni təbliğatı bəzi xarici elm və sənət dairələrinə təsir etməyi bacarıb. Bu gün dünyanın müxtəlif muzeylərində Azərbaycan xalçaları yanlış etiketlərlə sərgilənir. Bu, təkcə bizim üçün deyil, bütövlükdə mədəniyyətin və həqiqətin üzərinə kölgə salan haqsızlıqdır. Əgər o xalçalar danışa bilsəydi, onların səsi Qarabağın yaylalarından, Qazaxın çöllərindən, Şəkinin dağlarından ucalardı və deyərdilər: “Mən bu torpağın ruhuyam. Mən Azərbaycanam!”
Ermənilərin xalçalarımıza yönəlmiş mənfur cəhdləri yalnız mədəni saxtakarlıq deyil, həm də tarixi yaddaşımıza qarşı terrordur. Bu irsimizi qorumaq, saxtakarlıqlara qarşı çıxmaq və dünyaya həqiqəti çatdırmaq hər bir azərbaycanlının vəzifəsidir. Çünki xalçalar yalnız evimizi deyil, həm də kimliyimizi bəzəyir.
A.Zeynalov
Yazı “Əqli Mülkiyyətçilərə Kömək” İB-nin Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin yardımı ilə həyata keçirdiyi “Erməni plagiatlığının izləri: Əqli mülkiyyət terroru” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb.
